Meda lac, dalam dom janih taneh ye taneh padang palei hu urang  Mường biak caik hatai sangka. Piah daok song patagok suai lavik tuk ruah taneh padang palei, padang  mường urang hu kurhia ka bruk dok hu suai lavik. Taneh padang palei njauk pabak dom bruk sản xuất, dom drap ar meng langik tasik  jang yau môi trường sinh thái. Anak meta mboh  lac dom bruk nan lac  kadha khang kajap piah urang  Mường dok lavik rai  dalam bhum ceik, jeng menuac daok pak ni  hu ilamu hadah krah song tagok glaong, tagok glaong puk palei – tagok glaong bruk ngak nong padai ia.

Panuac pandik Mường lac: Duik hu sang, metai hu kubo piah ndom tagok yaom glaong di boh sang dalam rai duik di urang. Kayua yau nan ye, urang biak iek prong song biak caik hatai sangka tal bruk ruah taneh padang sang  (khường). Urang Mường ruah taneh padang sang bhian pabak hu dom  điều kiện daok suai lavik .

Dahlau di abih lac ruah gah taneh, urang  Mường ndom lac, labik taneh ngak ka sang khang kajap, nan ye dom boh sang bhain bhain ruah dom labik taneh glong, samu gauk piah padang sang. Kayua Yau nan ye, dom palei di urang Mường bhian hu padang di dom labik takai ceik, pambuak tame ceik piah nyaih  pasah song dauh ia dalam bilan hajan ia sua.

Ka 2 lac gah taneh. yaom lac oh hu sa quy định halei ka jalan padang ngak jang yau gah sang, min gah taneh nyu tacei tabiak gah sang. Tui hatai sahenang di urang Mường, gah taneh, gah sang siam, nyu ba mai lahei, bingi saong ngak ka menuac dalam sang njauk gauk, ngak mbang hu ginup meda. Kayua dok di labik hu 2 bilan pandiak liar cambaih laih, nan ye urang  Mường ruah gah taneh, gah sang lagaih piah pacang langik pandiak di bilan hè, langik  liar di bilan brak song  lahei bingi di bilan xuân. Kayua Yau nan ye, gah sang, dahlau di abih brei mbaiy tabiak labik dom gah ni bo nyu njauk hong gah merong lac siam di abih. Kayua tui hatai sahaneng di urang  Mường, gah merong lac gah lahei bingi, klah hu pandiak di bilan  hè song li ar di bilan brak  . Dok gah tamun song gah pai lac 2 gah pandiak di bilan  hè, gah brak lac li ar  di bilan brak.

Min labik dok di urang Mường jeng lac oh mbuan, biak kan ruah gah taneh  piah ngak sang tui hatai khin, nan ye tuk ngak sang  urang kham merat pasiam veik  meng bruk iek gah sang tui sa dalam dom gah yau gah bắc, gah nam, gah đông song gah tây. Oh brei padang sang tui gah  chính tây song chính đông kayua ni lac 2 gah pandiak di abih dalam bilan  hè, langiu di nan, urang  Mường dok sahaneng lac 2 gah ni lac 2 gah ginreih, tok hu po  Yang  song but khamot meng dok di 2 gah ni  .

Dahlau deih, jalan ia ka urang Mường mbang menyum saong pandar lac ia meng chraoh song njar nduac  tabiak  meng haluk dok ieu lac  mỏ ia (mó ia). Kayua yau nan ye, kadha ka 3 ba tal bruk ruah taneh ngak sang lac lagaih ka jalan ia piah mbang menyum, piah pandar. Langiu di nan, labik daok mbuan nao mai jeng lac sa dalam 4  kadha dalam bruk ruah taneh padang sang di urang  Mường meng kan.

Langiu di nan, rilo boh sang dok iek taneh  siam atau jhak meng bruk kuac  sa labik taneh dalam labaih 20cm, hadei di nan mek sa baoh panyim  atau  xanh đồng paguak tagok nan caik tapa melam, mesup harei hadei paguak panyim tagok meyah mboh hu suak ia pataom veik dalam panyim ye taneh pak nan lac taneh siam, âm dương hòa hợp, lahei bingi, phun kayau hajao siam luac thun,  daok meyah oh hu suak ia pataom veik ye taneh pak nan thu pandiak , dok oh siam.

Meda lac urang Mường di  mường Ống pataom hu rilo ilamu dalam bruk ruah taneh padang palei song ngak sang. Dom ilamu nan piah palagaih song langik tasik, piah khik caga pren yava  song dak padang labik dok khang kajap./.

KINH NGHIỆM CHỌN ĐẤT LẬP LÀNG, DỰNG NHÀ CỦA NGƯỜI MƯỜNG

Với cuộc sống định cư lâu đời, đồng bào Mường  đã đúc kết được nhiều kinh nghiệm rất có giá trị trong sản xuất nông nghiệp, khai thác tài nguyên thiên nhiên cũng như trong việc chọn đất lập làng, dựng nhà và làm vườn... nhằm đảm bảo nhu cầu sinh kế.

Nhìn chung, trong các loại đất thì đất lập làng được người Mường đặc biệt quan tâm. Để sinh sống và phát triển lâu bền khi chọn đất lập làng, dựng mường họ đã tính toán cho sự định cư bền vững. Đất dựng làng phải đáp ứng các điều kiện sản xuất, các nguồn tài nguyên thiên nhiên cũng như môi trường sinh thái. Thực tế cho thấy những điều kiện trên là cơ sở vững chắc để người Mường định cư sinh sống lâu đời trong những vùng thung lũng, trở thành cư dân bản địa có nền văn hóa đặc sắc và văn minh cao: văn minh xóm làng - văn minh nông nghiệp lúa nước.

Tục ngữ Mường có câu Sống cái nhà, chết cái mồ để nói lên tầm quan trọng của ngôi nhà trong đời sống của họ. Do vậy, họ rất chú trọng và đặc biệt quan tâm đến việc chọn đất dựng nhà (khường). Người Mường chọn đất dựng nhà thường phải đảm bảo một số điều kiện nhằm đáp ứng cuộc sống định cư lâu dài.

Trước hết là chọn thế đất, người Mường cho rằng, thế đất tạo cho ngôi nhà vững chãi, chắc chắn, vì thế các gia đình thường chọn những thế đất cao, bằng phẳng để dựng nhà. Do đó, các làng của người Mường thường được xây dựng ở những khu vực chân đồi, chân núi, lưng tựa vào đồi, vào núi để tránh ẩm thấp và ngập nước trong mùa mưa lũ.

Điều kiện thứ hai là hướng đất. Tuy không có một quy định chung nào về cách thức xây dựng cũng như hướng nhà, nhưng hướng đất sẽ quy định hướng nhà. Theo nhận thức của người Mường, hướng đất, hướng nhà tốt không những mang lại không khí mát mẻ, mà còn làm cho gia đình hòa thuận và làm ăn thịnh vượng. Do sống ở khu vực có điều kiện thời tiết hai mùa nóng lạnh rõ rệt, nên người Mường chọn hướng đất, hướng nhà phù hợp nhằm ứng phó tối đa với thời tiết nắng nóng của mùa hè, giá lạnh của mùa đông và ẩm thấp của mùa xuân. Vì vậy, hướng nhà trước hết phải quay ra khu vực có không gian thông thoáng như hướng cánh đồng, hướng sông, hướng có đường qua lại. Nếu những hướng này mà trùng với hướng nam là tốt nhất. Vì theo quan niệm của người Mường, hướng nam là hướng mát mẻ, tránh được nóng nực của mùa hè và rét buốt của mùa đông. Còn hướng đông và hướng tây là hai hướng nóng nực vào mùa hè, hướng Bắc là hướng lạnh vào mùa đông. Nhưng địa bàn sinh sống của người Mường cũng rất phức tạp, rất khó chọn hướng đất để dựng nhà theo ý muốn, nên khi dựng nhà người ta cũng cố khắc phục bằng cách đặt hướng nhà theo một trong các hướng như hướng ghé bắc, ghé nam, ghé đông và ghé tây. Tối kỵ dựng nhà theo hướng chính tây và chính đông vì đây là hai hướng nóng nhất vào mùa hè, ngoài ra người Mường còn quan niệm hai hướng này là hai hướng thiêng, chỉ thần linh và ma quỷ mới ở hai hướng này.

Trước đây, nguồn nước duy nhất người Mường ăn uống và sinh hoạt là nguồn nước từ khe suối và nguồn nước ngầm chảy ra từ lòng đất gọi là các mỏ nước (mó nước). Vì vậy, điều kiện thứ ba quyết định việc chọn đất làm nhà là phải thuận lợi nguồn nước ăn uống, sinh hoạt. Ngoài ra, nơi ở có địa hình thuận lợi đi lại cũng là một trong bốn điều kiện cơ bản trong việc chọn đất để dựng nhà của người Mường trong xã hội truyền thống.

Ngoài các tiêu chí trên, nhiều gia đình còn thử đất xem đất tốt hay xấu bằng cách khoét một miếng đất sâu khoảng 20cm, sau đó dùng một cái bát hoặc xanh đồng úp lên đó để qua đêm, sáng hôm sau lật bát lên thấy nếu có hơi nước kết tụ trong bát thì đất ở đó là đất tốt, âm dương hòa hợp, mát mẻ, cây cối xanh tốt quanh năm, ngược lại không có hơi nước kết tụ thì đất ở đó khô nóng, ở không tốt.

Nhìn chung, người Mường ở mường Ống đúc kết được nhiều kinh nghiệm trong việc chọn đất lập làng và dựng nhà. Những kinh nghiệm trên nhằm mục đích thích ứng và hòa điệu với môi trường tự nhiên nhằm bảo vệ sức khỏe và tạo dựng cuộc sống định cư bền vững./.