Zập cr’liêng ma nao cóh xâu crôl lalăm a hay nắc chr’nắp ma mơ lâng muy p’nong t’rí. Ma nuýh Cơ Tu ặt ma mông ting tô ca conh, muy coon n’jứih nắc vêy bơơn đớp râu cr’van âng aconh căn đớc đoọng. Ting cơnh j’niêng âng ma nuýh Cơ Tu, bêl tô nâu pay k’điêl tô n’tốh, nắc manuýh tô đăh tốh căh choom pay k’điêl tô n’đắh đâu dzợ, nắc lêy bơơn tô lơơng. J’niêng âng ma nuýh Cơ Tu cung đoọng bêl k’díc căh dzợ, k’điêl ma nuýh n’nặc choom pay na noo căh cợ đha đhi âng k’díc đay  lâng bêl k’điêl căh dzợ, ma nuýh k’díc n’nặc cung pay đha đhi căh cợ na noo âng k’điêl đay bhrợ k’điêl. Tr’bơơn tr’pay k’díc, k’điêl buôn năc cơnh c’lâng tr’đọong tr’câl, xay xơ xang  nắc n’đil chô ặt ooy đong k’díc. Bấc apêê tr’bơơn tr’pay muy k’điêl, muy k’díc, cung vêy ngai ca van nắc pay bơr k’điêl. Ma nuýh Cơ Tu bêl căh dzợ ma mông, nắc vêy j’niêng pác chia cr’van tu cơnh đếêc pazêng chr’năm cơnh coọng, ma nao… cung bơơn đơơng tập lâng c’la lấh chệêt bil. Tu cơnh đếêc, pr’hắt pa  bhrợ pazêng c’nuốc ma nao lang a hay dzợ vêy tước t’ngay đâu

      C’nuốc crôl nắc cha năm âng ma nuýh pân jứih Cơ Tu ta coóh. Ting cơnh t’coóh bhươl Đinh Văn Bớt, 67 c’moo ặt đhị vel Tà Lâu, chr’val Ba, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam: Lalăm a hay đha đhâm Cơ Tu đha rựt căh vêy ma nao nắc k’đháp bơơn k’điêl. Tu căh vêy cr’van nắc apêê đha đhâm bơơn apêê pân đil ta coóh căh dzợ k’díc bhrợ k’điêl n’đhơ apêê nâu t’coóh lấh 3-4 chu rúh ângđay. Tợơ lấh 4-5 c’moo, bêl ma nuýh đha đhâm n’nặc vêy ca van nắc bơơn cớ k’điêl p’niên lấh. Lang pr’hêl tr’nợơp đhị xay xơ đoọng ha cha chuíh da da nắc c’nuốc crôl. Apêê đha đhâm Cơ Tu ca van nắc bơơn k’điêl dzợ mơ 15 c’moo. Ngai vêy cuốc bấc crôl, bấc ma nao nắc ma nuýh đếêc ca van bhlầng.

      Lâng pân jứih Cơ Tu dzăng t’ha, cuốc crôl nắc muy cha năm bha lâng, căh choom căh vêy đhị zập chu bhiệc bhan tết tốc… Pazêng c’nuốc crôl lâng ma nao k’tứi cr’liêng vil toóch k’xíc đh’rứah lâng cluôi a đhắh, xoóc a đhắh, k’ríah a gốt… Crôl liêm lâng pazêng cluôi a đhắh… nắc pa căh c’rơ, chr’nắp ma bhuy âng pa zêng ma nuýh pân jứih Cơ Tu ta coóh ta ha.

      Crôl lâng cluôi a đhắh nắc râu pa căh râu chr’nắp ma bhuy. T’coóh Y Công, 82 c’moo ặt đhị vel Tống Cói, chr’val Ba trúih: “Lang a hay, ma nuýh Cơ Tu chắp bhlầng ma nao. Pân júih Cơ Tu buôn cher đoọng zr’muông đay cr’liêng ma nao. Căh mơ đếêc, nắc ca van âng a conh căn đắh đong n’đil đoọng ca coon chô ooy đong k’díc nắc cung lâng ma nao, lêy mơ ca van u vêy nắc đoọng m’bứi căh cợ bấc. Lang a hay, zập cr’liêng ma nao nắc bơơn xăl k’nặ ma mơ lâng muy p’nong t’rí k’roọc. Ha dợ t’ngay đâu, nắc 50.000 đồng cung choom câl 1 c’nuốc ma nao ( 10 cr’liêng), đhơ cơnh đếêc nắc ma nao nâu kêi căh liêm mơ ma nao ha nua. Bơr pêê cha nắc tr’bơơn nắc ơy năl t’bọon nhẫn cóh k’proo têy xăl c’nuốc ma nao ha nua”./.

C’Rôn của đàn ông Cơ Tu

Đến các bản làng người Cơ Tu, nhất là vào dịp Tết hoặc mùa lễ hội, bên cạnh việc chiêm ngưỡng các sơn nữ Cơ Tu với trang phục đẹp, đeo những vòng kiềng bằng bạc (p’nâng), chuỗi hạt cườm (h’rát), chuỗi mã não (l’lát) màu huyết dụ hay vàng cam rực rỡ, du khách còn được mục kích các đấng mày râu người Cơ Tu đeo những vòng cổ bằng bạc trắng, hay các chuỗi mã não (c’rôn), trông thật uy nghi.

Mỗi hạt mã não trên c’rôn xưa kia ngang giá một con trâu. Do người Cơ Tu sống theo chế độ phụ hệ, họ của con lấy theo cha, chỉ người con trai mới được thừa hưởng gia tài. Theo tập tục của người Cơ Tu, khi người họ này đi lấy vợ họ kia, thì người họ kia không được lấy vợ ở họ này, mà phải tìm một họ khác để lấy. Tập tục của người Cơ Tu cũng cho phép khi người chồng chết, người vợ có thể lấy anh hoặc em chồng và khi người vợ chết, người chồng cũng có thể lấy em hay chị của vợ. Việc kết hôn thường mang tính chất gả bán, sau lễ cưới cô dâu đến ở nhà chồng. Chế độ một vợ một chồng rất phổ biến, tuy nhiên cũng có một số người khá giả lấy hai vợ. Người Cơ Tu khi qua đời, có tục lệ chia của nên những đồ trang sức như coòng, mã não… cũng được chôn theo cùng người chết. Vì thế, rất hiếm những chuổi mã não ngày xưa còn đến nay.

Vòng đeo cổ (c’rôn) là trang sức chủ đạo của người đàn ông Cơ tu lớn tuổi. Theo già làng Đinh Văn Bớt, 67 tuổi, ở thôn Tà Lâu, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam: Ngày trước, trai Cơ Tu nghèo, không có mã não rất khó lấy vợ. Do không có của (mã não) nên tạm thời những thanh niên Cơ tu nghèo phải lấy những người phụ nữ góa chồng, tuổi cao gấp 3 - 4 lần tuổi mình. Sau 4 - 5 năm, người thanh niên kia làm ăn có của cải thì cưới vợ trẻ hơn. Và món quà đầu tiên để làm sính lễ với cha mẹ vợ cũng là vòng mã não. Ngược lại, một người đàn ông Cơ Tu giàu có, có thể cưới con gái Cơ Tu khoảng 15 tuổi. Người Cơ Tu đeo càng nhiều chuỗi mã não thì chứng tỏ càng giàu có, quyền lực, đại diện cho giới thượng lưu.

Đối với đàn ông Cơ Tu đứng tuổi, vòng đeo cổ là một loại trang sức chủ đạo, không thể thiếu trong trang phục hằng ngày cũng như vào dịp Tết, lễ cưới, hỏi, lễ hội... Những chuỗi trang sức (c’rôn) bằng những hạt mã não nhỏ hình tròn hay bầu dục, xen kẽ giữa các hạt mã não là những nanh heo rừng, lông gáy heo rừng, vuốt con gấu, hình nhân gỗ làm bằng gỗ quý… C’rôn đẹp, với những chiếc nanh heo dài… là biểu tượng của sức mạnh, quyền lực, địa vị của những người đàn ông Cơ Tu cao tuổi.

C’rôn với nanh heo rừng dài là biểu tượng của sức mạnh và địa vị. Già làng Y Công, 82 tuổi ở thôn Tống Coói, xã Ba kể: “Ngày xưa, người Cơ Tu rất quý mã não. Trai Cơ Tu thường tặng người yêu những hạt mã não. Không những thế, của hồi môn của cha mẹ cho con gái Cơ Tu về nhà chồng cũng bằng mã não, tùy theo khả năng từng gia đình mà cho nhiều hay ít. Ngày xưa, mỗi hạt mã não được trao đổi ngang với một con trâu, con bò. Còn ngày nay, chỉ 50.000 đồng cũng mua được một chuỗi mã não (10 hạt), tất nhiên là không đẹp và quý như những hạt mã não ngày xưa còn lại. Một số đôi tân hôn người Cơ Tu ngày nay đã biết đeo nhẫn cưới cho vợ chồng của mình thay vì những chuỗi mã não”./.