Tơợ ta rựp ra diu, zâp đhị ta pêếh âng đhanuôr cóh vel Kon H’ring, chr’val Ea H’đing n’léh g’doọc dưr păr lâng râu đha hưm âng zâp râu ch’na đh’nắh ty chr’nắp âng đhanuôr, đh’rứah lâng đợ râu pr’đươi lêy âng đơơng đoọng ha zâp a’bhô dang cơnh: a’vị hor, búah n’dza, lêệ a’ọc a’tứch, a’mọ, xroọng troọng a’tăng lâng xroọng bột... Amoó H’Vêu, mưy ooy đợ manứih z’zêệ đhị bhiệc bhuốih bhrợ nâu đoọng năl:“T’ngay 1 nắc t’ngay bhiệc bhan hơnh déh ha roo t’mêê, zêng apêê ooy đâu nắc lêy pazưm têy bhrợ đh’rứah cóh đâu. Nâu đoo nắc a’vị hor, a’băng k’dzụa xào lâng lêệ a’mọ xang nặc t’moót ooy n’coo am lêy hor. Xang nặc đơơng ooy gươl lêy ặt cha đh’rứah.”

Mưy râu ch’na đh’nắh cắh choom cắh vêy lâng cung nặc mưy ooy đợ ch’na đh’nắh lêy bhuốih đoọng ha bhô dang ooy t’ngay Tết cha a’vị t’mêê nắc đoo lêệ a’mọ. Ting cơnh cr’noọ âng manứih Xê Đăng, a’mọ nắc râu xong bhrợ pa hư chr’nóh chr’bêết nắc lêy coọp đoọng ha bhô dang, đoọng c’moo t’tưn a’mọ doọ pân bhrợ pa hư chr’nóh chr’bêết dzợ. Anoo A Quân, manứih trực tiếp lướt bơơn a’mọ đoọng bhrợ lêệ đoọng năl, đoọng vêy bơơn a’mọ liêm sạch, đhanuôr lêy moót bơơn cóh crâng k’coong:“Tơợ đâu tước đhị âng đay bơơn mơ 75, 76 cây số, zâp bêl lướt bơơn nắc tơợ 12 giờ hi dưm lướt tước ra diu t’ngay n’mưy mơ 7, 8 giờ vêy chô tước ooy đông. T’mêê đâu lướt bơơn vêy đơơng 50 băng kẹp.”

Ting cơnh t’coóh Vi Von, trưởng vel Kon H’ring, bêl ahay, đhanuôr Xê Đăng cóh Kon H’ring ắt cóh chr’hoong Đăk Tô, tỉnh Kon Tum. Tu chiến tranh ahay, c’moo 1972 đhanuôr chô tơơi ặt đhị chr’val Ea Yông, chr’hoong Krông Pách, tỉnh Đăk Lăk; tước c’moo 1988 chấc lêy chô đhị k’tiếc liêm choom Kon H’ring đoọng bhrợ pa dưr vel bhươl t’mêê, pa dưr pr’ắt tr’mung. Bêl ahay, Tết cha a’vị t’mêê âng manứih Xê Đăng nắc bhrợ ooy zâp pr’loọng đông a’năm, bhrợ đenh tơợ c’xêê 10 tước c’xêê 12. Tơợ c’moo 1994 tước đâu, Tết cha a’vị t’mêê nắc dưr váih t’ngay bhiệc bhan ga mắc, nắc Tết zr’nưm âng đhanuôr lâng lêy bhrợ ooy mưy t’ngay, zâp đông zêng ra văng zâp râu ch’na đh’nắh, âng đơơng ooy gươl ặt cha đh’rứah:“Lêy pay t’ngay 1 c’xêê 1 c’moo t’mêê nắc chr’nắp, tu ơy xoót bơơn ha roo, pêếh cà phê. C’moo t’mêê ahêê tr’lưm đh’rứah mưy chu đoọng đh’rứah bhui har bhiệc bhan đoọng prá xay đắh bhrợ cha, ta moóh pa choom đợ kinh nghiệm bhrợ cắh cậ ooy đâu t’bhlâng râu đoàn kết âng vel đông.”

Bêl chiing cha gâr n’toong chi ớh hơnh déh ta mooi, đhanuôr Xê Đăng k’rong pazưm đhị tang đông đhanuôr đh’rứah pấh bhiệc bhan. T’coóh vel âng đơơng zâp râu pr’đươi lêy bhuốih, pa nhưa moon, chắp hơnh plêệng k’tiếc, k’đươi a’bhô dang, tô bhúh, a’dích a’bhướp chô pấh cha lâng zước râu pr’đoọng pr’đhooi ha c’moo t’tưn liêm bấc lấh mơ:“Azi zước rơơm moót c’moo t’mêê âng đơơng ha roo chnóh bêết, ha roo a’bhô chặt váih liêm bấc, t’viêng cơnh a’tao cóh bhươn, bấc apêê kiêng zước bhrợ m’ma; zước rơơm lứch c’moo boo đhí liêm crêê, zâp ngai ma mung k’rơ, têêm ngăn, k’coon cha châu học hành liêm choom.”

Xang râu bhuốih bhrợ, búah n’dza bơơn lêy pay ôộm, xa nưl chiing cha gâr dưr chr’va xưl r’rộ r’răm, zâp ngai ting hát đợ pr’hát ba boóch, chi ớh zâp râu chr’ớh bh’lêê bh’la. Zêng đhanuôr cóh vel đông lâng ta mooi zêng lêy liêm ta níh ooy t’ngay bhiệc bhan tơợp c’moo, hơnh déh mưy c’moo vêy bấc râu pr’đoọng pr’đhooi, têêm ngăn:

“Acu nắc Nguyễn Văn Dương tước đắh Hà Nội, acu ting năl xơợng đhanuôr cóh đâu vêy râu văn hoá pr’hay lâng chr’nắp nắc pa bhlâng kiêng. Acu chắp kiêng zâp râu văn hoá chr’nắp liêm âng đhanuôr Xê Đăng cóh vel Kon H’ring, ooy Đăk Lăk. Apêê cóh đâu liêm ta níh, chắp hơnh ta mooi, apêê k’đươi ôộm búah n’dza cơnh apêê cóh đông đay.”

“Acu nắc Lê Thị Thanh Thuỷ cóh vel Dóc, chr’val Ea H’ding, nâu đoo nắc g’lúh 5 chô pấh bhiệc bhan hơnh déh ha roo t’mêê âng đhanuôr Xê Đăng. C’moo đâu ting lêy đhanuôr bhui har lấh, zâp râu bh’rợ pr’hay chr’nắp, đhanuôr ra văng liêm ghít. Ha dợ ooy đắh ch’na đh’nắh cung vêy bấc râu ch’na đh’nắh a’yêm âng đhanuôr vel đông cóh đâu.”

Tớt ôộm búah, zâp apêê pân jứih pân đil ngai cung bhui har prá k’chăng. Plêệng k’tiếc, loom manứih zâp râu zêng liêm crêê lâng đh’rứah ting tr’pác prá xay, bhui har đh’rứah cóh vel Kon H’ring./.

Vui cùng Tết cơm mới ở buôn Kon H’ring

Những ngày đầu tiên của năm mới 2023, bà con dân tộc Xê Đăng ở buôn Kon Hring, xã Ea H’đing, huyện Cư M’gar, tỉnh Đắk Lắk náo nức tổ chức Lễ mừng cơm mới (hay còn gọi Tết cơm mới). Đây là lễ cúng lớn nhất trong năm và cũng là dịp để mọi người từ khắp buôn xa, làng gần tìm đến để được vui tươi, giao hòa với đất trời và cộng đồng.

Từ sáng sớm, các chái bếp của người dân trong buôn Kon H’ring, xã Ea H’đing đã nổi lửa, làn khói bay lên mang theo mùi thơm của các món ăn truyền thống và lễ vật dâng lên các thần: cơm lam, rượu cần, thịt heo-gà- chuột, canh cà đắng và canh bột… Chị H’Vêu, một trong những đầu bếp phục vụ lễ cúng cho biết:“Ngày mùng 1 là ngày lễ lúa mới, tất cả trong đội 1 của mình là chung tay làm chung ở đây. Đây là cơm lam, đây là măng chua xào với thịt heo còn mấy cây chuối xắc xong rồi vò xong rồi xắc cùng với thịt chuột rồi bỏ vô lồ ô nướng. Mình sẽ mang xuống nhà rông tập trung ăn.”

Một món ăn  không thể thiếu và cũng là một trong những lễ vật dâng cúng các thần trong ngày Tết cơm mới chính là thịt chuột. Theo quan niệm của người Xê đăng, chuột là loài vật phá hoại mùa màng nên bị bắt để hiến tế thần linh, để năm sau chuột không dám phá hại mùa màng nữa. Anh A Quân, người trực tiếp đi bẫy chuột để làm món thịt chuột cho biết, để có được chuột “sạch”, người dân phải đi sâu vào rừng:“Từ đây tới chỗ mình đi bắt khoảng 75, 76 cây số, mỗi lần đi bắt thì từ 12 giờ mình đi đến sáng mai 7,8 giờ mới tới nhà. Lần vừa rồi đi thì mang 50 cái bẫy.”

Theo ông Vi Von, Trưởng buôn Kon H’ring, trước kia, người Xê Đăng ở Kon Hring cư trú ở huyện Đắk Tô, tỉnh Kon Tum. Do chiến tranh loạn lạc, năm 1972 bà con di cư đến xã Ea Yông, huyện Krông Pách, tỉnh Đắk Lắk; đến năm 1988 tìm đến vùng đất màu mỡ Kon Hring để lập buôn mới, xây dựng, phát triển cuộc sống. Ngày trước, Tết cơm mới của người Xê Đăng chỉ tổ chức trong từng gia đình nhỏ kéo dài từ tháng 10 cho đến tháng 12. Ông Vi Von kể, từ năm 1994 đến nay, Tết cơm mới đã trở thành lễ hội lớn, là Tết chung trong cả cộng đồng và chỉ tổ chức trong một ngày; nhà nhà đều chuẩn bị các món ăn, đem ra nhà cộng đồng để cùng nhau thưởng thức…:“Chọn mùng 1 tháng 1 năm mới là có ý nghĩa gọi là đã thu hoạch lúa, cà phê xong một năm. Năm mới ta gặp nhau một lần để cùng chung vui Lễ hội nhằm trao đổi công ăn việc làm, học hỏi những kinh nghiệm làm hay qua đó tăng cường sự đoàn kết của buôn làng.”

Khi cồng chiêng nổi lên bài đón khách, đồng bào Xê Đăng tụ hội tại sân nhà cộng đồng cùng dự lễ. Già làng dâng lễ vật, đọc lời khấn, cảm tạ trời đất, mời thần linh, tổ tiên, ông bà về dự và cầu mong mùa màng năm sau được tốt tươi, bội thu:“Chúng con cầu mong sang năm đưa lúa đi gieo, lúa giống ra ngoài cũng mọc, lúa ở trong cũng lên, đẹp bời bời như cỏ tranh ngoài rừng, xanh như mía trong vườn người người đi qua muốn xin làm giống; cầu mong cuối năm mưa thuận gió hòa, người người khỏe mạnh, nhà nhà yên vui, con cháu học hành nên người…”.

Sau lời cúng, cần rượu được vít cong, nhịp cồng chiêng rộn ràng, vòng xoang tiếp nối với  các bài hát giao duyên, các trò chơi dân gian. Cả dân làng và khách tới chơi đều trở thành thân thuộc trong ngày lễ đầu năm, chúc nhau một năm mới nhiều may mắn, hạnh phúc. 

 -“Mình tên là Nguyễn Văn Dương ở  Hà Nội. Mình cảm nhận bà con đồng bào có nét văn hóa rất hay và đặc biệt mình rất thích thú. Mình rất yêu quý các nét văn hóa đặc sắc của bà con Xê Đăng ở buôn Kon H’ring ở Đắk Lắk. Người ta rất thân thiện, mến khách lắm, bà con mời uống rượu cần rất thân thiện như người nhà.”

- “Tôi tên là Lê Thị Thanh Thủy ở buôn Dóc xã Ea H’ding, đây là lần thứ 5 về dự Lễ mừng lúa mới của buôn Xê Đăng. Cảm xúc năm nay tôi thấy bà con rất phấn khởi, các tiết mục rất phong phú, rất hay, bà con chuẩn bị rất kỹ. Còn về món ăn thì cũng có nhiều món ăn đặc thù của đồng bào địa phương ở đây.”

Trong men rượu cần, trong vòng xoang của các cô gái, chàng trai, ai ai cũng rạng rỡ nụ cười. Đất trời giao hòa, lòng người giao hòa và cùng sẻ chia, đồng điệu, hòa cảm với buôn làng Kon H’ring./.