Lâng văn hoá acoon manứih, j’niêng cr’bưn lâng bhiệc bhan taluôn nặc mưy ooy đợ râu chr’nắp bhlâng đoọng zư lêy pr’hoọm văn hoá, zư lêy j’niêng cr’bưn lâng pr’ắt tr’mung liêm chr’nắp âng đhanuôr. Ooy 54 acoon cóh ắt mamung cóh k’tiếc k’ruung hêê, acoon cóh n’đoo cung zêng lêy bhiệc xay xơ manứih nắc đoo j’niêng cr’bưn chr’nắp bhlâng ooy pr’ắt tr’mung tất lang manứih. bhiệc xay xơ âng zâp acoon cóh vêy cơnh lalay âng đay.

Cóh tỉnh Quảng Nam, đhanuôr Cơtu ặt mamung pazưm đhị zâp chr’hoong k’coong ch’ngai, ooy đâu lấhmơ nắc zâp chr’hoong Tây Giang, Đông Giang lâng Nam Giang. Hân đhơ cơnh đêếc, hân đhơ ắt mamung đhị zr’lụ n’đoo, bhiệc bhan xay xơ manứih âng Cơtu cung bhrợ têng ting cơnh đợ j’niêng cr’bưn liêm gít, bấc cơnh. Ahêê đh’rứah chấc lêy năl đợ văn hoá liêm chr’nắp ooy j’niêng cr’bưn bhrợ têng bhiệc bhan xay xơ manứih Cơtu cóh tỉnh Quảng Nam ooy phóng sự âng Thu Thuỳ-PV Đài p’rá VN.

Bhiệc tr’nơợp ooy j’niêng cr’bưn xay xơ manứih âng manứh Cơtu nắc bhiệc lướt ta’moóh. Hân đhơ cơnh đêếc, bấc lêy bhiệc nâu nắc apêê t’coóh t’ha cóh vel-manứih vêy uy tín cóh đhanuôr bhrợ têng. Ting cơnh t’coóh Alăng Sơn, cán bộ văn hoá chr’hoong Tây Giang moon, bêl k’noọ lướt ta’moóh, 2 đắh đông n’đil n’jứih nắc zêng ra’văng đợc a’pướih ch’na pr’dzăm đương hơnh déh ta’mooi đoọng vêy râu prá xay lâng t’coóh vel đắh bhiệc ta’moóh, xay xơ âng pr’loọng đông đay. Ooy đâu t’coóh vel nắc đh’rứah lâng pr’loọng đông xay moon đh’rứah zâp bhiệc bhan, lêy pay t’ngay c’xêê liêm đoọng lướt ta’moóh.

Tr’nơợp nắc lêy k’đươi t’coóh vel. L’lăm nắc bhrợ têng họp xay moon cóh pr’loọng đông, xang nặc moon lâng apêê t’coóh t’ha nắc pr’loọng đông đay lướt ta’moóh k’điêl, t’coóh vel lêy cha’mêết choom hay cắh, tu k’coon cu ơy tr’kiêng lâng k’coon apêê n’tốh.

Tước t’ngay ơy lêy pay, đắh đông n’jứih lêy lướt bêl hi’bu k’năm, mơ 5-6h đoọng lướt ta’moóh. Đhị đông n’đil, manứih prá xay l’lăm nắc t’coóh vel âng đắh đông n’đil. Tu t’coóh vel đắh đông n’jứih ơy pazao đoọng quyền ooy t’coóh vel đắh đông n’đil đoọng xay moon bhiệc ta’mốh, xay xơ, nhăn ma mai. Bêl t’coóh vel đắh đông n’đil prá xay xang nắc hadang k’căn k’conh đắh n’đil đươi, cắh dzợ râu xay moon nắc đắh đông n’jứih pazao đoọng pr’hêl ha ma mai. Pr’hêl nâu buôn nặc n’đoóh a’doóh. Bêl bhrợ bhiệc p’toót boọp, lâng bhiệc prá pr’ma, bhrợ bh’noóch, t’coóh vel nắc ơy vêy râu xay moon đoọng 2 đắh pr’loọng đông thông cảm đh’rứah, đắh đông n’đil oó lấh zước nhăn bấc, đhanuôr cóh vel bhươl ma k’chít k’chăng.

Nâu cơy đắh đông n’jứih prá pr’ma:

Nhăn phép đắh apêê ga’rựa t’ha cóh vel hêê, bêl đâu nắc t’ngay c’xêê liêm crêê, ahêê nắc vêy g’lúh k’rong pazưm mưy đhị đông. Đông n’jứih tu cắh vêy pr’đơợ cr’van, cắh vêy đhr’năng đoọng bơơn bấc pr’đươi cr’van, bơơn bấc ta’rí, k’roóc… nắc mưy chấc câl đợ râu k’tứi m’bứi. cắh vêy azi xay moon cắh liêm chr’nắp k’coon âng u’pêê. Rơơm đắh đông n’đil thông cảm đoọng.

Hadợ đắh đông n’đil prá pr’ma cơnh đâu:

Bhui har bhlâng đông nâu xoọc đâu vêy đương hơnh déh liêm ta’níh. Azi cung cắh pân chấc zước nhăn bấc, pr’ắt tr’mung pr’loọng đông ngaicung zêng bơơn lêy năl. Hân đhơ cơnh đêếc, j’niêng cr’bưn âng Cơtu hêê nắc tơợ ahay taluôn lêy tình cảm nắc đoo chr’nắp bhlâng. Ooy pr’ắt tr’mung zr’nắh k’đhạp, nắc mưy rơơm kiêng diịc điêl nhi p’niên taluôn ặt mamung liêm choom, 2 đắh pr’loọng đông ắt mamung đh’rứah liêm crêê. Taluôn padưr paliêm pr’ắt tr’nớt lâng vel bhươl, vêy tinh thần đoàn kết, zooi zúp đh’rứah. Nâu đoo nắc pr’đươi cr’van chr’nắp bhlâng.

Cơnh đêếc, t’coóh vel âng đhanuôr Cơtu n’jứah nặc manứih lướt prá xay lâng k’đhơợng bhrợ bha’lâng zâp râu bhiệc crêê tước j’niêng cr’bưn tơợ lướt ta’moohý tước xay xơ.

                                        

Xang bhiệc bhan p’toót boọp mơ 3-6 t’ngay, vêy mưy bhiệc ta bhrợ ooy 2 pr’loọng đông, nắc đắh đông n’đil ting chô ooy đông n’jứih. hân đhơ cơnh đêếc, nắc oó đoọng lấh 6 t’ngay. Nâu đoo nắc j’niêng cr’bưn chr’nắp tu đhanuôr Cơtu moon, hadang đắh đông n’đil cắh chô ooy đông n’jứih ooy cr’chăl t’ngay nâu nắc ha y chroo vêy cơnh dưr váih tu bhiệc cắh pr’đoọng nắc đắh đông n’jứih xay moon nắc tu đắh đông n’đil cắh tước lưm lêy ooy đông n’jứih cơnh ơy gr’hoót moon. Ting cơnh anoo Palăng Bưng, cán bộ phòng văn hoá chr’hoong Tây Giang moon, choom moon nâu đoo nắc g’lúh âm cha độp pay ma mai xa’xao, chuíh gia:

Tr’nơợp, đắh đông n’đil nắc âng đơơng k’coon n’đil chô ooy đông k’diịc nắc đơơng a’tứch dzợ mamung, m’bứi a’vị đêệp lâng axiu ooy đông n’jứih. nắc đắh đông n’jứih lêy ra’văng 1 p’nong a’ọc dzợ mamung đoọng ha đông n’đil cút a’ọc pay a’ham, hadợ đắh đông n’đil nắc ra’văng 1 p’nong a’tứch gôông đoọng đắh đông n’jứih cút pay a’ham, nâu đoo cắh choom cắh vêy. Xang nặc xay moon lêy pay cr’chăl t’ngay n’đoo đoọng bhrợ têng bhiệc xay xơ. Manứih quyết định xay xơ nắc đắh đông n’đil xay moon t’ngay c’xêê liêm gít. Hadợ đắh đông n’jứih nắc đương bhrợ hơơn.

Vêy 1 râu chr’nắp bhlâng nắc ooy bhiệc lướt ta’moóh lâng xay xơ âng manứih Cơtu nắc đông n’jứih mưy lêệng bhrợ, đoọng ha đông n’đil cha đắh đợ râu xong 4 dzung cơnh ta’rí, k’roóc, a’ọc, a’choo lâng a’vị êêng, cher đoọng ha đông n’đil cơnh râu vàng bạc, pa’noọng, zong zj, a’lợ, đhr’nuum. Hadợ đắh đông n’đil nắc âng đơơng ooy đông n’jứih đợ acoon bh’năn cơnh a’tứch, a’đha, a’chim a’xiu, a’đúh lâng a’vị đêệp. hun pr’hêl âng đôngn’đil cher đoọng ha đông n’jứih nắc zêng pr’đươi taanh bhrợ. Nắc ta’mooi g’lúh tr’nơợp bơơn pấh bhiệc bhan xay xơ âng đhanuôr Cơtu nắc k’đhạp bơơn năl bhiệc nâu, hadang cơnh cắh vêy đợ apêê pabhrợ đắh văn hoá cơnh anoo Palăng Bưng xay moon:

Đắh đông n’jứih nắc lêy ra’văng đợ râu xong 4 dzung cơnh ta’rí, k’roóc, a’ọc đoọng ha đông n’đil, cắh choom đoọng a’xiu, a’tứch. Đắh đông n’đil nắc đoọng a’tứch a’đha, a’xiu, t’lêệc đoọng ha xa’xao, hadợ đắh đông n’jứih nắc đoọng zong ha pân’đil. Apêê cher đoọng cắh choom ta’toọn. đắh đông n’jứih nắc cher đoọng chiing, zợ, cắh choom đoọng a’rạc lâng đắh n’đil nắc đoọng n’đoóh a’doóh. Nắc vêy cơnh liêm crêê, cắh vêy kiêng đoọng n’hâu nặc đoọng.

Bêl xay xơ nắc vêy lêệng ta’rí, k’roóc, bhrợ têng cha’nur. Đhanuôr Cơtu lêy nâu đoo nắc bhiệc bhan pậ bhlâng. Xang bêl lêy bhrợ zâp bh’rợ tr’nêng cóh đông nắc bhrợ têng bhiệc tắc ta’rí hơnh déh bhiệc bhan. K’conh n’jứih bhrợ bhrợ phép tắc ta’rí, xang nặc đoọng coóih ooy 1 đha’đhâm k’rơ đắh đông n’đil nắc. đhanuôr moon, tắc ta’rí nắc đoọng zước nhăn đắh a’bhô dang bơơn bhrợ bấc râu, đhi noo, bhúh xoong, đhanuôr cóh vel bhươl mamung k’rơ, a’tứch a’đha đấh chêếh váih bấc, đhanuôr cóh vel đông k’bhộ ngăn, vêy bấc râu cha râu đợc, apêê t’coóh t’ha mamung đenh, zâp đông k’bhộ ngăn. Lâng bêl đêếc, t’ngay bhui har 2 anhi diịc điêl nắc váih t’ngay bhiệc bhan âng vel bhươl. Anoo Pa Lăng Bưng xay moon:

Vêy 2 mức lalay cơnh. Hadang mưy lêệng a’ọc nắc cắh vêy bhrợ cha’nur. Hadang đắh đông n’jứih vêy lêệng ta’rí nắc lêy bhrợ cha’nur. Hadang mưy lêệng a’ọc vêy cơnh n’toong chiing cha’gâr lalay, cắh vêy đhơ cơnh vêy. Vêy thứ bậc lalay cơnh. Lêệng ta’rí nắc n’toong bhrợ lalay cơnh. Vêy 1 râu dzợ, nắc zâp ngai tân tung da dặ hơnh déh, apêê t’coóh t’ha bhrợ bh’noọch prá pr’ma…

Tơợ bêl lướt ta’moóh tước bhrợ têng bhiệc bhan, zâp j’niêng bh’rợ âng manứih Cơtu zêng ta bhrợ liêm gít ooy bhiệc prá pr’ma, bhrợ bh’noóch. Ooy râu bhrợ têng nâu nắc vêy bấc râu xay moon pr’hay chr’nắp.

           Tân tung da dặ nắc pr’múa buôn bơơn xay moon ooy zâp t’ngay bhiệc bhan âng vel bhươl Cơtu. Lâng bêl bhrợ têng bhiệc bhan buôn vêy ta múa pr’múa nâu. Tân tung nắc pr’múa âng apêê pân’jứih, hadợ da dặ nắc âng apêê pân’đil. Tân tung bhrợ p’cắh bhiệc lướt penh bơơn a’chim a’đhắh, nắc bhrợ p’cắh tinh thần grơơ k’rơ âng apêê manứih Cơtu pazưm lâng pr’múa da dặ zước nhăn bơơn bhrợ ha’roo a’bhoo âng apêê pân’đil. Hadang moon ooy pr’múa âng apêê pân’đil-pr’múa ma bhưi chr’nắp lâng tr’pang têy laliêm âng apêê pân’đil hadưr zước nhăn đắh a’bhô dang, apêê pân’jứih nắc bhrợ p’cắh âu tin đươi, k’bhộ ngăn, chiến thắng lâng grơơ nhool./.