Đhị Gươl vel Giàn Bí, chr’val Hòa Bắc, pa căh mặt manuyh Cơ Tu đhị 3 vel Tà Lang, Giàn Bí, chr’val Hòa Bắc lâng Phú Túc, chr’val Hòa Phú, chr’hoong Hòa Vang đh’rưah pa căh j’niêng pr’ngooch âng manuyh Cơ Tu. Pr’căn Lê Thị Tiểu (70 c’moo), manuyh Cơ Tu ặt đhị vel Tà Lang, chr’val Hòa Bắc đoọng năl:“Nâu năc chr’năp văn hóa âng đhanuôr zi, pa căh c’rơ đoàn kết coh pr’ặt tr’mông âng manuyh Cơ Tu đhị zr’lụ k’tiếc nâu ha dợ nắc coh đâu vêy 3 vel Tà Lang, Giàn Bí lâng Phú Túc lêy cơnh ađhi noo muy đong. Đhị ruh âng cu dzợ bơơn lêy j’niêng âng đhanuôr zi acu xơợng yêm bhlầng loom”.

Bêl x’nưl chiing cha gâr dưr chr’va, t’cooh bhươl pa căh mặt 3 vel năc ơy k’coh, t’pâh abhô dang chô lêy, chroi đoọng ha đhanuôr Cơ Tu ặt mamông bhui har, k’bhộ ngăn đh’rưah ha dưr coh pr’ặt tr’mông. T’cooh Lê Văn Nghĩa, manuyh bấc ngai chăp đhị vel Phú Túc, chr’val Hòa Phú đoọng năl, bh’rợ pr’ngooch bhlưa vel bhươl Cơ Tu t’ngay ahay bơơn bhrợ đoọng bhlêh lơi pazêng rau căh liêm coh pr’ặt tr’mông, cơnh tr’zệêng k’tiếc k’bunh, tr’ghêêh bhlưa pr’loọng đong, tô k’bhuh… Bh’rợ pr’ngooch năc xa nay bh’rợ âng apêê vel bhươl lêy bhrợ, apêê t’cooh t’ha k’đhơợng bhrợ. T’ngay đâu, đhanuôr Cơ Tu ặt ma mông liêm ta nih, bhui har ting xơợng cơnh xa nay pháp luật doọ lâh dưr vaih rau căh liêm coh pr’ặt tr’mông, tr’zệêng tr’lin.

Bh’rợ 3 vel Cơ Tu đhị chr’val Hòa Bắc lâng Hòa Phú bhrợ bh’rợ pr’ngooch năc căh muy pa căh chr’năp văn hóa ty liêm năc dzợ chroi k’rong c’rơ pa têệt pa mâng pr’ặt liêm ta nih âng đhanuôr Cơ Tu. “J’niêng pa căh bh’rợ pr’ngooch bhlưa 3 vel Cơ Tu năc pa căh c’rơ đoàn kết âng ma nuyh hêê, zư liêm chr’năp văn hóa. Tơợ bhiệc nâu năc đoọng ha đhanuôr đh’rưah tr’pác, tr’zooi pa dưr pr’ặt tr’mông, ta bil ha ul pa xiêr đha rựt, zư nhâm mâng an ninh, chính trị, giao lưu văn hóa… Acu hâng hơnh bhlầng bêl Đảng, Nhà nước lâng chính quyền ta luôn k’rang zư pa dưr chr’năp văn hóa lâng tinh thần” - t’cooh Lê Văn Nghĩa moon. 

Bha nuôih bêl bhrợ pr’ngooch pazêng buôh, a tưch chệên, avị đêếp lâng acuốt, p’lêê p’coo âng ma nuyh Cơ Tu bhrợ. T’cooh Bùi Văn Siêng, vel Giàn Bí, chr’val Hòa Bắc đoọng năl, coh bh’rợ pr’ngooch âng manuyh Cơ Tu lalăm ahay nắc vêy zớ buôh, muy p’nong t’rị lâng zập bh’nơơn chr’noh lâng rau bơơn pay tơợ crâng. T’tun đâu, pr’ặt tr’mông t’mêê, manuyh Cơ Tu căh dzợ tăc t’rị đoọng bhuôih, năc xăl zập bha nuôih liêm choom lâng pr’đơợ pr’ặt tr’mông âng đhanuôr.

“Bh’rợ pr’ngooch bhlưa vel bhươl âng manuyh Cơ Tu chr’năp pa bhlầng, năc đoo zư liêm pr’ặt bhlưa apêê vel. Ha dang căh vêy bh’rợ pr’ngooch nắc rau căh liêm dưr vaih coh pr’ặt tr’mông bhlưa apêê vel bhươl căh bơơn bhlêh lơi, vaih đhr’năng tr’ghêêh, tr’vay tr’lin, pr’ặt tr’mông mị đăh căh tệêm ngăn. Tu cơnh đêêc năc j’niêng nâu bêl ng’bhrợ vêy tăc t’rị đoọng bhuôh abhô dang. Nâu kêi, pr’ặt tr’mông t’mêê căh dzợ bhrợ bấc rau, lêy k’bơch oọ t’uôh, pa ghit zư pa dưr đợ chr’năp liêm pr’hay âng manuyh đay” - t’cooh Bùi Văn Siêng prạ xay.

Bhuôih xang, apêê t’cooh bhươl, manuyh bấc ngai chăp nắc ặt coh Gươl đh’rưah âm cha, pa prá, xa xay. Bêl ơy âm n’dza, đăh cr’lut năc apêê t’cooh tơợp prá pr’ma bhrợ bhr’nooch, pa căh loom kiêng pa dưr pr’ặt tr’mông dưr liêm choom lâh mơ.

Coh tang Gươl, x’nưl chiing, cha gâr dưr chr’va r’rộ r’răm bhui har. Apêê đha đhâm, c’mor Cơ Tu năc bhui har tân tung da dặ. Đhanuôr Cơ Tu âng 3 vel đh’rưah bhui har coh t’ngay bhiệc bhan, tr’lưm tr’prá bhui har.

Ting cơnh pr’căn Lê Thị Thu Hà, Trưởng phòng Văn hóa, Khoa học lâng Thông tin chr’hoong Hòa Vang, manuyh Cơ Tu đhị chr’hoong Hòa Vang vêy mơ 1.500 cha nắc ặt ma mông k’rong đhị 3 vel Tà Lang, Giàn Bí, chr’val Hòa Bắc lâng Phú Túc, chr’val Hòa Phú. Z’lâh bấc rau k’đhap zr’năh âng lịch sử, đhanuôr coh đâu năc dzợ zư đơc bấc chr’năp văn hóa ty liêm coh đêêc bh’rợ pr’ngooch bhlưa apêê vel bhươl Cơ Tu bơơn zư pa dưr tơợ bấc lang a hay. Ngành văn hóa chr’hoong Hòa Vang cung ơy pa zay chấc k’rong, chấc năl pa dưr pa căh cớ chr’năp văn hóa âng đhanuôr Cơ Tu vaih năc pr’đươi du lịch t’pâh t’mooi tước chấc lêy năl.

“Bh’rợ pr’ngooch năc muy coh pazêng chr’năp văn hóa ty liêm âng đhanuôr Cơ Tu bơơn ngành văn hóa chr’hoong Hòa Vang pa căh, pa dưr lâng zư đơc đh’rưah lâng bhiệc bhan cha ha roo t’mêê, hơnh deh Gươl t’mêê, prá pr’ma bhrợ pr’nooch, bh’rợ t’taanh… Zập chr’năp văn hóa nâu năc ơy lâng xoọc vaih pr’đươi du lịch chr’năp liêm t’pâh bấc t’mooi du lịch chấc năl. Lâng cơnh bhrợ âng vel dong, bấc chr’năp văn hóa liêm pr’hay âng manuyh Cơ Tu bơơn ha dưr cớ lâng t’vaih bhiệc bhrợ, pa dưr dal bh’nơơn pa chô cung cơnh pa dưr pr’ặt tr’mông âng đhanuôr. Tơợ đêêc, chroi k’rong c’rơ hâng hơnh, loom chăp kiêng văn hóa âng đay cơnh lâng pr’chấc p’niên Cơ Tu- năc c’bhuh bha lầng zư pa dưr văn hóa âng manuyh đay; đh’rưah pa dưr pr’ặt tr’mông âng đhanuôr vel đong” - pr’căn Lê Thị Thu Hà đoọng năl./.

Độc đáo Lễ kết nghĩa của người Cơ Tu

Người Cơ Tu sống dọc dải Trường Sơn còn lưu giữ rất nhiều nét văn hóa truyền thống độc đáo, điển hình như Lễ kết nghĩa giữa các bản làng. Trước đây, Lễ kết nghĩa của người Cơ Tu chủ yếu được tổ chức để giải quyết mâu thuẫn, xung đột xảy ra giữa các làng. Ngày nay, nét văn hóa này được người Cơ Tu gìn giữ nhằm gắn kết mối quan hệ thân tộc, thắt chặt tình đoàn kết cộng đồng, giúp nhau cùng phát triển. 

Tại Gươl thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc, đại diện người Cơ Tu ở 3 thôn Tà Lang, Giàn Bí, xã Hòa Bắc và Phú Túc, xã Hòa Phú, huyện Hòa Vang cùng tái hiện nghi thức Lễ kết nghĩa của người Cơ Tu. Bà Lê Thị Tiểu (70 tuổi), người Cơ Tu ở thôn Tà Lang, xã Hòa Bắc cho biết: “Đây là nét văn hóa của dân tộc, thể thiện tình đoàn kết trong cộng đồng Cơ Tu ở vùng đất này mà điển hình là 3 thôn Tà Lang, Giàn Bí và Phú Túc như anh em một nhà vậy đấy. Ở cái tuổi này rồi mà vẫn được thấy phong tục đẹp của dân tộc mình bà tự hào, vui lắm”.

Khi tiếng trống chiêng được tấu lên từng hồi, đại diện già làng 3 thôn bắt đầu khấn vái, mời các vị thần linh về chứng giám, phù hộ cho bà con Cơ Tu chung sống hòa thuận, đoàn kết cùng phát triển. 

Ông Lê Văn Nghĩa, người có uy tín thôn Phú Túc, xã Hòa Phú cho biết, Lễ kết nghĩa giữa các làng Cơ Tu ngày xưa được tổ chức để giải quyết các mâu thuẫn, như tranh chấp địa giới, hiềm khích giữa các gia đình, dòng họ… Việc kết nghĩa diễn ra một cách tự nguyện dưới sự chủ trì của Hội đồng già làng các bên. Ngày nay, bà con Cơ Tu sống hòa thuận, tuân thủ pháp luật nên ít xảy ra bất hòa, tranh chấp.

Việc cộng đồng 3 làng Cơ Tu ở xã Hòa Bắc và Hòa Phú tổ chức Lễ kết nghĩa không chỉ tái hiện nét văn hóa truyền thống độc đáo mà còn góp phần gắn kết trong cộng đồng người Cơ Tu.“Nghi thức tái hiện Lễ kết nghĩa giữa 3 làng Cơ Tu là để hun đúc tinh thần dân tộc, gìn giữ nét văn hóa truyền thống. Qua lễ hội này để bà con cùng chia sẻ, giúp nhau phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, giữ vững an ninh, chính trị, giao lưu lưu văn hóa… Tôi rất là mừng khi Đảng, Nhà nước và chính quyền luôn quan tâm bảo tồn các giá trị văn hóa của người Cơ Tu. Nhờ vậy, đời sống bà con đổi thay rất nhiều cả về vật chất lẫn tinh thần” - ông Lê Văn Nghĩa nói.

Lễ vật trong nghi thức tái hiện Lễ kết nghĩa gồm có rượu cần, gà luộc, thịt luộc, chả giò, xôi, chè và các loại bánh, trái truyền thống của người Cơ Tu. Già làng Bùi Văn Siêng, thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc cho biết, trong Lễ kết nghĩa của người Cơ Tu ngày xưa phải có ché rượu cần, con trâu và sản vật của núi rừng. Sau này thực hiện nếp sống văn minh mới, người Cơ Tu không còn dùng trâu để cúng tế nữa, thay vào đó là các lễ vật phù hợp với điều kiện kinh tế người dân hơn.

“Việc kết nghĩa giữa các làng Cơ Tu ngày xưa rất là quan trọng trong việc gìn giữ hòa khí giữa các làng. Nếu không có nghi lễ này thì những vấn đề nghiêm trọng xảy ra trong quá trình sinh sống giữa các làng rất khó giải quyết, có những mâu thuẫn dẫn đến hận thù, quyết sống - giết lẫn nhau rất là nghiêm trọng. Vì thế, nghi thức này khi tổ chức là phải có trâu để cúng tế thần linh. Bây giờ, văn minh rồi phải tiết kiệm, chủ yếu là gìn giữ những cái tốt cái đẹp của dân tộc mình” - già làng Bùi Văn Siêng cho hay.

Sau phần lễ, các già làng, người có uy tín quây quần trong Gươl cùng ăn uống, trò chuyện vui vẻ. Khi ché rượu cần vơi dần cũng là lúc các bô lão cất lên những câu nói lý, hát lý bày tỏ tâm tư, mong muốn cùng giúp nhau xây dựng cuộc sống tốt đẹp hơn.

Ngoài sân Gươl, tiếng trống, chiêng rộn ràng. Các chàng trai, cô gái Cơ Tu trong sắc phục thổ cẩm truyền thống say sưa cùng điệu múa Tân tung – Da dặ. Bà con Cơ Tu ở 3 thôn cũng hòa mình vào không khí của lễ hội với những cái nắm tay thật chặt, nụ cười rạng rỡ khi gặp lại người thân, họ hàng. 

Theo bà Lê Thị Thu Hà, Trưởng phòng Văn hóa, Khoa học và Thông tin huyện Hòa Vang, cộng đồng người Cơ Tu ở huyện Hòa Vang có khoảng 1.500 người, sống tập trung ở 3 thôn Tà Lang, Giàn Bí, xã Hòa Bắc và Phú Túc, xã Hòa Phú. Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, bà con nơi đây vẫn còn lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống, trong đó, lễ kết nghĩa giữa các làng Cơ Tu được duy trì qua nhiều thế hệ. Ngành văn hóa huyện Hòa Vang cũng đã nỗ lực sưu tầm, phục dựng, tái hiện và đưa các nét văn hóa của người Cơ Tu trở thành sản phẩm du lịch thu hút du khách đến tham quan, trải nghiệm. 

“Lễ kết nghĩa là một trong rất nhiều nét văn hóa truyền thống Cơ Tu được ngành văn hóa huyện Hòa Vang tái hiện, phục dựng và bảo tồn cùng Lễ mừng lúa mới, mừng Gươl mới, nói lý- hát lý, nghề đan lát, dệt thổ cẩm… Các nét văn hóa này đã và đang trở thành sản phẩm du lịch độc đáo thu hút khách du lịch đến khám phá, trải nghiệm. Với cách làm này của địa phương, nhiều giá trị văn hóa của người Cơ Tu không chỉ hồi sinh mà còn tạo việc làm, tăng thu nhập, nâng cao đời sống cho người dân. Qua đó, góp phần bồi dưỡng lòng tự hào, tình yêu văn hóa truyền thống cho giới trẻ Cơ Tu là chủ thể trong việc bảo tồn, gìn giữ văn hóa dân tộc; đồng thời thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương”- bà Lê Thị Thu Hà cho biết./.