Dŭm thŭn giăm anei, ênoh cacao ti anôk mnia mblei tar rŏng lăn rơ̆ng kơ ênoh yuôm, mbĭt anăn ênoh ca cao hlăm lăn čar ăt đĭ. Ti Dak Lak asăr ca cao krô mâo wưng truh 260.000 prăk hlăm sa kg (mlan 5/2025). Ênoh đĭ đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma hơĭt ai tiê duh bi liê kơ ana pla mjing anei. Nguyễn Đình Thiên, Khua êpul hgŭm bruă lŏ hma Đồng Tiến, ƀuôn hgŭm Ea Kar, čar Dak Lak brei thâo, êpul hgŭm bruă ară anei mâo 80 čô, hŏng 125ha pla cacao, grăp thŭn mâo giăm 160 tôn asăr krô. Čiăng đĭ kyar hơĭt kjăp, êpul hgŭm bruă bi mguôp hŏng knơ̆ng bruă mkăp brei mnơ̆ng yua, ba čhĭ mnơ̆ng dhơ̆ng.

“Hmei mơ̆ng êpul bi mguôp jing Êpul hgŭm bruă, bi mguôp čiăng mâo mnơ̆ng dhơ̆ng lu, hnơ̆ng jăk leh anăn bruă klam prŏng hĭn jing knơ̆ng bruă nao mbĭt mtô kơ ƀĭng ngă lŏ hma anăp truh kơ sa hdră kriê dlăng čiăng mâo djăp hnơ̆ng čuăn ba čhĭ”

           Hluê si nai prĭn Trương Hồng, khua hđăp anôk bruă kreh knhâo hdră mnêč bruă lŏ hma, mnơ̆ng hlăm dliê Lăn Dap Kngư. leh êbeh 10 thŭn toh hroh, Dak Lak knŏng adôk giăm 1.400ha cacao, hrŏ êbeh 1.000ha mkă hŏng knhal jih thŭn 2012. Ƀiădah hŏng 3 thŭn dơ̆ng đĭ wăt ênoh leh anăn hnơ̆ng jăk, klei găl đĭ kyar mơ̆ng ca cao Dak Lak lŏ wĭt mâo:

“Klei găl tal 1 jing ênoh dôk krŭ wĭt, klei čiăng lu hĭn kơ klei mkăp. Anei jing klei găl čiăng mkŏ wĭt bruă lŏ hma hŏng êlan lu jơr mnơ̆ng dhơ̆ng. Tal 2, ară anei arăng dôk mđing kơ bruă duh mkra dar. Ñu srăng mđĭ ênoh mta bruă. Êjai dưi bi hơĭt klei hdĭp ƀĭng ngă lŏ hma, diñu srăng uêñ mĭn kơ bruă pla cacao hlăm wưng kơ anăp.”

Amâo djŏ knŏng mâo ênoh, klei bi hmô ca cao dar lŏ mkŏ mjing krĭng pla mjing djăp ênoh čuăn tar rŏng lăn, klei găl phŭn čiăng nao hgŭm hlăm boh tŭ tar rŏng lăn. Năng mđĭng, asăr ca cao Việt Nam mâo Êpul bruă ca cao lu ala čar dăp hlăm êpul mâo mnâo mnañ jăk. Anei jing klei găl čiăng dưi đĭ kyar socola jăk mâo anăn knăl Việt Nam. Nai prĭn Đặng Bá Đàn, khua adŭ bruă bi ala anôk bruă mtrŭt mđĭ bruă lŏ hma ala čar ti Dhŭng kwar krah leh anăn Lăn Dap Kngư brei thâo, lu krĭng pla mjing cacao ară anei dưi mkŏ mjing mkra mjing kreh knhâo, mâo klei bi mguôp kjăp plah wah ƀĭng ngă lŏ hma leh anăn knơ̆ng bruă. Anei jing tur knơ̆ng bruă ca cao jing ana pla mjing phŭn ti Dak Lak, Lăn Dap Kngư leh anăn krĭng Ngŏ Dhŭng.

 “Drei srăng duh bi liê kơ klei ksiêm duah klei kreh knhâo, mâo dŭm gru hmô lông ngă leh anăn pŏk mlar hlăm dŭm hdră. Tal êlâo hĭn mtrŭt mjhar dŭm knơ̆ng bruă nao êlâo bi mguôp hŏng ƀĭng ngă lŏ hma hlăm klei mkra mjing cacao mkŏ mjing sa jar dar hlăm anăn mkŏ wĭt rơ̆ng kơ klei mđĭ kyar hơĭt kjăp, ba yua klei găl mâo hlăm klei kƀah hin”.

Phạm Văn Lương, Khua êpul bruă Helvetas ti Việt Nam brei thâo, bruă mkŏ mjing anei đru mtrŭt mđĭ klei ba čhĭ boh mnga Việt Nam kơ Ơrôp leh anăn Mi, Helvetas ƀuh Việt Nam čiăng lŏ čuăl mkă krĭng pla mjing cacao, đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma kơ hdră mnêč leh anăn ngăn prăk krŭ wĭt ênhă pla mjing.

“ Ară anei dŭm hdră êlan mơ̆ng Knŭk kna dôk sa ai hŏng klei dưn yua bruă duh mkra dar. Hmăng hmưi hlăm wưng kơ anăp Phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang srăng mâo dŭm hdră êlan čiăng bi mdar ca cao čiăng mđĭ hnư hrui wĭt kơ ƀĭng ngă lŏ hma ăt msĕ mơh knơ̆ng bruă. Mbĭt anăn bi hrŏ klei hmăi hŏng wăl hdĭp mda mơ̆ng bruă ca cao ti Việt Nam”.

Hŏng ênoh yuôm, klei găl anôk mnia mblei pŏk mlar leh anăn djŏ guôp hŏng klei đĭ kyar bruă lŏ hma hơĭt kjăp, cacao dôk mâo klei găl krŭ wĭt ktang ti Dak Lak.

Leh sa wưng sui kriêp ñăt, cacao dôk ƀrư̆ bi mrâo leh ênoh ba čhĭ lŏ đĭ, lu ƀĭng lŏ hma ti Lăn Dap Kngư mphŭn lŏ wĭt pla mjing ana anei. Čiăng  Cacao đĭ kyar kjăp, ba klei tŭ dưn lu kơ bruă duh mkra, ƀĭng lŏ hma lŏ hma lŏ mđing kơ bruă ruah mjeh, hdră mnêč pla mjing ăt msĕ mơh hdră gang mkhư̆ klei mnơ̆ng ngă tŭ dưn. Nai prŏng Nguyễn Thị Thanh Mai, Anôk bruă ksiêm dlăng klei kreh knhâo hdră mnêč lŏ hma dliê kmrơ̆ng Lăn Dap Kngư đru kčĕ klă klơ̆ng.

-  Ơ nai prĭn, leh ênoh ca cao đĭ lehanăn ƀĭng ngă lŏ hma lŏ mđing kơ ana ca cao, snăn ya hdră mnêč mâo ƀĭng ngă lŏ hma mđing dlăng hĭn?

Nguyễn Thị Thanh Mai: Truh wưng ară anei, ênoh čhĭ cacao dôk bi knăl jăk êdi. Lehanăn tơ ƀĭng ngă lŏ hma mđing kơ ana cacao, klei tal êlâo diñu mđing dlăng hĭn anăn jing klei kơ ana mjeh. Ti Việt Nam ảă anei, mâo dŭm mta mjeh jăk, anăn jing TD. Mơ̆ng TD3, TD6, TD5, TD11. Dŭm mta mjeh anei ti Việt Nam dôk đĭ jing jăk lehanăn mâo ƀĭng ngă lŏ hma ba pla lu ară anei.

Êngao anăn, hdră mnêč ăt mâo klei mđing mơh. Bruă pla lehanăn dlăng kriê wiê ênăk ana ca cao êlâo adih ăt mâo Knơ̆ng ksiêm hriăm bruă kreh knhâo ngă lŏ hma dliê kmrơ̆ng Lăn dap kngư ksiêm dlăng jăk. Khă snăn, leh sa wưng ênoh cacao trŭn snăn mâo lu ƀĭng ngă lŏ hma koh jih ana cacao. Kyua anăn, hdră pla lehanăn dlăng kriê ana cacao ăt jing klei hđăp đưm leh. Truh ară anei, bruă pla lehanăn dlăng kriê lu jing hluê hdră doh, mđing kơ hdră IPHM, jing hdră pla cacao hơĭt kjăp. Êngao hdră pla mjing doh, Knŭk kna Việt Nam ăt siñê sa hdră mtrŭn bi hrŏ klei bi kbiă êwa carbon. Snăn ară anei, ƀĭng ngă lŏ hma ăt mphŭn ba yua hdră pla mjing bi hrŏ hnơ̆ng kbiă carbon čiăng ba čhĭ kơ ala tač êngao.

- Tơdah pla pluă ana cacao hŏng dŭm mta ana mkăn čiăng mđĭ boh tŭ bruă duh mkra, ya klei ƀĭng ngă lŏ hma brei mđing răng, ơ Nai prĭn?

Nguyễn Thị Thanh Mai: Hŏng ana cacao, mâo dŭm ƀĭng ngă lŏ hma mâo leh đang cacao mŭt hlăm wưng hrui êmiêt leh. Mâo lu ƀĭng ngă lŏ hma pla pluă hŏng ana boh kroh, kreh pla ti krah wah pă tĭng ân boh kroh, hdră pla anei srăng ngă kơ ana cacao bi mniă klei mngač lehanăn mta mnơ̆ng tŭ jăk. Kyua anăn, hmei mtă kơ mnuih ƀuôn sang pla ana boh kroh hlăm sa ƀăng msĕ si pla sa ana cacao, jing bi hrô hŏng sa ana cacao mtam, amâo djŏ pla ti krah msĕ hdră hđăp ôh. Bi hŏng ana kyâo dliê prŏng, hmei mtă kơ mnuih ƀuôn sang drei pla ti kdriêl roh snăn gơ̆ srăng djŏ guôp. Ngă mta ana gang angĭn, gang mđiă, đru hrip êwa carbon mơh.

- Kơ mta mnơ̆ng ngă ti ana cacao, boh nik klei kơ mmao jhat Phytophthora, nai prĭn mâo mơ̆ klei čiăng mtă kơ mnuih ƀuôn sang hlăm hdră msir mghaih klei anei.

Nguyễn Thị Thanh Mai: Boh sĭt mmao ti ana cacao ăt jing klei mđing dlăng, klei dleh dlan êdi hŏng ƀĭng ngă lŏ hma. Khă snăn, hŏng ana cacao djŏ mta mmao jhat phytopthora lu snăk. Kyua anăn, ară anei, hdră mâo phung thơ̆ng kơ bruă mtă brei răng jing ba yua hdră IPHM lehanăn boh nik ba yua mjeh dưi bi kdơ̆ng hŏng klei ruă.

Khă snăn, truh kơ wưng ară anei, ka mâo klei ksiêm dlăng kơ dŭm mta mjeh mâo ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă dưi hưn mdah klă sĭt. Hlăm boh klei anei, truh wưng anei brei drei ba yua hdră mjing adhan, khăt adhan čiăng kơ ana cacao gơ̆ mngač tač lehanăn bi mdoh đang war. Anei jing sa bruă yuôm bhăn hlăm hdră gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă ti ana cacao. Ciăng bi hrŏ mmao jhat ngă brei ba yua dŭm mta chế phẩm sinh học, hdră anei ăt ba wĭt boh tŭ dưn klă sĭt, msĕ si ba yua chế phẩm Trichoderma amâo dah yua dŭm mta chế phẩm mâo mta dưi bi kdơ̆ng hŏng mmao jhat Phytopthora.

- Lač jăk kơ ih lu!