Tơdah durian dưi ba čhĭ kơ ala tač êngao hlue si klei bi mklă hlăm anôk ba čhĭ China, mnuih ƀuôn sang ngă lŏ hma Dak Lak hơ̆k mơak snăk. Durian mâo boh, ênoh yuôm ƀa leh klei tŭ dưn bruă duh mkra kơ lu gŏ sang. Mơ̆ng anăn, lu mnuih mâo klei čang hmăng kpưn đĭ kơ mdrŏng mơ̆ng ana boh anei. Knhal jih thŭn dih, Bùi Quang Tuân ti wăl krah Phướn An, kdriêk Krông Pač amâo kĭ kư̆ koh druôm jih 7 sao kphê pla durian.

“Ară anei bi mlih ana pla mjing mơ̆ng kphê jing pla durian, Kyua anăn, ana anei dưi ba čhĭ hlue si klei kuôl kă anăn srăng ba klei tŭ dưn kơ bruă duh mkra lu”.

Amâo uêñ kơ klei mtă mtăn mơ̆ng bruă djŏ tuôm, lu ƀĭng lŏ hma ti Dak Lak dôk koh druôm ana pla mjing mmơ̆ng đưm čiăng pla durian hlăm yan hjan anei. Trần Xuân Quyền, Khua Knơ̆ng bruă sang čư̆ êa să Ea Tar, kdriêk Čư̆ M’Gar brei thâo, hlue si hdră kčah, truh thŭn 2025, ênhă pla ana boh koh ti să hlăm brô 500ha, lu jing pla durian. Khădah snăn, truh wưng  anei, ênhă êbeh leh hdră čuăl mkă.

“Hlăm dŭm thŭn êgao, ênhă ana boh kroh ti să, boh nik ênhă ana durian đĭ leh lu. Mơ̆ng 500 ha ară anei mâo giăk 800ha, hlăm anăn giăm 500ha durian pĕ boh. Adôk jing ênhă pla pluă hlăm đang kphê, tiu leh anăn dŭm mta ana pla mjing mkăn”.

Hlue si ênoh mrô mrâo hĭn mơ̆ng Knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar Dak Lak, kluôm čar ară anei mâo giăm 33 êbâo ha durian, đĭ giăm 10 êbâo ha mkă hŏng thŭn 2022. Hŏng ênhă anei, hnơ̆ng jăk leh anăn hnơ̆ng lu durian êbeh hdră čuăl mkăn leh anăn ăt lŏ dơ̆ng đĭ mơh. Khădah snăn hŏng hdră bi mlih điêt, hliê, kƀah mjing sa anôk ngă truh kơ klei amâo bi knar ôh hlăm bruă kriê dlăng, hnơ̆ng mnơ̆ng dhơ̆ng dleh čiăng ngă djŏ klei čiăng ba čhĭ kơ ala tač êngao, hmăi kơ ênoh yuôm mnơ̆ng dhơ̆ng ăt adôk mâo. Nguyễn Hắc Hiển, Khua Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang mnơ̆ng dhơ̆ng čar Dak Lak lač:

“Mrô krĭng pla kčah ƀiă êdi 10 ha, mkra mjing hlue si hdră bi mklă leh anăn brei mâo klei bi hgŭm, čih hruê mmông ngă bruă hlue si gŏ sang ƀĭng lŏ hma… Hnơ̆ng drei điêt, ênhă điêt, ƀiădah rah rưng anăn amâo djăp ôh klei dưi ba čhĭ kơ ala tač êngao. Klă sĭt, krĭng pla snăn čiăng yua klei mrâo mrang hdră mnêč ăt dleh dlan mh. Bruă ksiêm dlăng klei mnơ̆ng ngă, kriê dlăng hnơ̆ng jăk, bruă yua êa drao krih hlăm bruă lŏ hma leh anăn wăt bruă hrui êmiêt ăt dleh dlan mơh”.

Hlue si Đặng Bá Đàn, Khua adŭ bruă Anôk bruă mtrŭt mhhar lŏ hma Dhŭng kwar Krah leh anăn Lăn Dap Kngư hlăm Phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang, bruă bi mlih pla durian hŏng klei amâo ksiêm yap, kƀah ksiêm dlăng, amâo hlue si hdră tă mơ̆ng dŭm anôk bruă msĕ si ară anei srăng mâo lu klei amâo djŏ. Ka lač ôh, êngao kơ Việt Nam, durian hlăm anôk ba čhĭ China ară anei adôk mâo dŭm krĭng pla mjing lŏ hma bi ktưn ktang snăk jing Thái Lan, Philippines... Kơ klei mđĭ kyar mnơ̆ng dhơ̆ng durian, Đặng Bá Đàn brei thâo:

“Brei hlue si hdră pla pluă, êđăp ênang jăk, hlue si hdră doh, mâo hnơ̆ng čuăn hlue si mrô krĭng pla mjing, dŭm mta kơ klei mkra mjing êlam. Boh nik hdră mkŏ mjing brei bi hgŭm hŏng dŭm anôk bruă duh mkra ba čhĭ kơ ala tač êngao, anôk bruă mkra mjing leh anăn phung mkra mjing”.

Ƀĭng lŏ hma brei bi mklă, tĭng yap bi nik kyua mơ̆ng leh druôm ana durian, wưng sui mơ̆ng 5 -6 thŭn kơh mâo pĕ boh. Klei pla druôm, druôm leh anăn pla mâo nanao hlue si hdră “ƀuh arăng mâo anăn pô mphŭn ngă mơh” ti Dak Lak, Lăn Dap Kngư ba leh boh jhat amâo kjham snăk./.

Hdră yua hbâo brŭ hlăm wưng lŏ krŭ wĭt đang boh durian

Hlăm wưng anei, phung pla mjing ti čar Dak Lak dôk kñăm kriê dlăng ana pla mjing čiăng rơ̆ng kơ boh mnga leh anăn hnơ̆ng tŭ jăk hlăm wưng kơ anăp. Êngao kơ dŭm klei ka thâo klă kơ bruă khăt adhan, mkra lăn, lu ƀĭng ngă lŏ hma lŏ uêñ mĭn kơ klei pruê hbâo brŭ hlăm wưng ana pla mjing krŭ wŭt. Čiăng hlăk mblang kơ boh klei anei, pô čih klei mrâo mơ̆ng kdrêč mâo klei blŭ hrăm hŏng Nai prĭn Phạm Công Trí, pô thơ̆ng kơ bruă lŏ hma hơĭt kjăp mâo dŭm klei mtă êjai yua hbâo brŭ hlăm wưng krŭ wĭt ana durian.

- Ơ nai prĭn Phạm Công Trí, hbâo brŭ mơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng mâo hlăm lăn mâo ya boh tŭ hŏng klei mđĭ mta tŭ jăk kơ ana boh durian tơdah pla pluă hŏng dŭm mta mnơ̆ng mkăn?

Nai prĭn Phạm Công Trí: Ana boh durian dưi pla pluă mbĭt hŏng dŭm mta mnơ̆ng mkăn jing sa hdră djŏ guôp. Hlăk klei bi mlih, klei dleh dưi ksiêm dlăng mơ̆ng yan adiê, snăn đang war snei srăng đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma dlăng kriê ana boh durian jăk hĭn. Msĕ si thŭn êgao, dŭm krĭng klei ƀuôr djiêu gah phŭn ana boh durian mâo djah hla kyâo lĕ ti gŭ snăn lăn tinei jăk snăk. Agha ana boh durian lehanăn dŭm mta ana mkăn đĭ jing jăk. Ti dŭm krĭng mngač tač hĭn, ƀĭng ngă lŏ hma hwai mdoh jih rơ̆k snăn mta lăn amâo đei jing ôh. Snăn, drei ƀuh klă mta hbâo doh jing yuôm bhăn êdi hŏng đang war. Leh anăn sa klei bi êdah mkăn anăn jing hbâo brŭ mbĭt hŏng dŭm mta mnơ̆ng tŭ mkăn srăng đru bi knar dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk hlăm lăn, klei mnơ̆ng ngă brŭ ana mâo ƀiă lehanăn ăt dưi ksiêm dlăng. Kyua anăn, brei ƀĭng ngă lŏ hma thâo ba yua hbâo doh srăng đru ksiêm dlăng mta mmao Phitoptora lehanăn dŭm mta mmao jhat mkăn, mnơ̆ng ngă brŭ, kđang ana srăng dưi ksiêm dlăng.

- Msĕ si Nai prĭn mrâo mblang, mta jăk hlăm lăn mơ̆ng klei bi brŭ hla kyâo, rơ̆k jing jăk snăk. Khă snăn, čiăng mđĭ lar boh tŭ, mđĭ hnơ̆ng tŭ jăk lehanăn bi hrŏ klei mmao jhat, si drei srăng thiăm mbŏ dŭm mta hbâo brŭ mta vi sinh?

Nai prĭn Phạm Công Trí: Hmei dlăng knŏng hbâo doh ka djăp mơh, hluê klei ksiêm dlăng ti lăn knŏng truh 20cm đuič, kyua anăn hŏng ana boh durian brei drei lŏ mđĭ hnơ̆ng hbâo brŭ. Boh nik, brei mđing lui rơ̆k ktơ̆k djŏ hnơ̆ng lehanăn drei lŏ pruê thiăm hbâo doh vi sinh kơh djăp. Snăn, hbâo brŭ vi sinh srăng ngă kơ lăn mâo djăp hnơ̆ng h’ăp, mâo djăp mta jăk hlăk anăn kơh srăng mâo lu mta mnơ̆ng jăk hlăm gŭ lăn lehanăn ana durian dưi mâo djăp mta tŭ jăk, mâo lu boh mnga. Ksiêm dlăng hla lehanăn đang boh durian leh hrui êmiêt jing sa hdră čiăng lŏ krŭ wĭt đang boh hŏng klei jăk găl kčưm lŏ mŭt hlăm yan mrâo. Kâo lŏ mñă sa blư̆ dơ̆ng, hbâo doh phŭn tal êlâo bi êdah leh boh tŭ dưn ti đang boh durian ƀiădah brei drei ăt thiăm mbŏ mta vi sinh, kñăm rơ̆ng klei jăk hĭn kơ ana boh durian lehanăn dŭm mta mnơ̆ng pla mkăn.

- Hlăm hdră ba yua hbâo vi sinh kơ wưng lŏ krŭ wĭt đang boh durian, ya klei ƀĭng ngă lŏ hma brei mđing, Ơ nai prĭn?

Nai prĭn Phạm Công Trí: Kơ hbâo vi sinh, ƀĭng ngă lŏ hma drei mđing snei, tal êlâo jing hbâo vi sinh đru kơ lăn lehanăn wăl hdĭp mda mjing klei găl kơ đang boh durian dưi đĭ jing jăk hĭn, bi hrŏ klei mnơ̆ng ngă. Kyua anăn, hlăm wưng leh drei hrui êmiêt boh durian drei bi mdoh mtam đang war pô hŏng hdră drei khăt jih kuôp adôk, mnơ̆ng doh adôk ti gŭ lăn srăng pral mơh brŭ. Tơdah hlăm yan bhang, hnơ̆ng djah lu hmăi truh kơ muôr, dŭm mta mnơ̆ng hdĭp đ’điêt kyua anăn hdră krih êdei kơ hrui êmiêt srăng đru bi doh đang war lehanăn đru bi knar dŭm mta mnơ̆ng hdĭp đ’điêt; hla kyâo, rơ̆k tơdah brŭ srăng pral jing hbâo ngă kơ lăn mâo mta tŭ jăk đru kơ ana boh čăt jing hĭn. Agha mrâo kbiă dưi krŭ wĭt, dưi ksiêm dlăng, dưi răng mgang kyua anăn klei mnơ̆ng ngă hrŏ mơh. Lu ƀĭng ngă lŏ hma amâo guôn krih êa drao ti lăn ôh ƀiădah ăt mâo sa đang war jăk, čăt jing. Tal dua jing drei dưi bi mguôp hdră pruê hbâo doh đru mkra mđĭ lăn snăn hdră krih ăt ba wĭt boh tŭ mơh. Hnơ̆ng h’ăp jăk mơ̆ng dua blư̆ krih sui mơ̆ng 15 – 20 hruê gơ̆ jăk găl leh kơ đang boh. Hdră brŭ hla kyâo lehanăn dŭm mta mmao jhat dưi ksiêm dlăng snăn hdră bi mdoh đang war drei ba wĭt klei tŭ dưn leh. Bi hlăm yan hjan, drei srăng krih mơ̆ng 2 – 3 blư̆ dơ̆ng ƀiădah wưng anei yuôm bhăn snăk. Bi tơdah adiê hjan prŏng, hnơ̆ng h’ăp đĭ mmao jăk srăng đĭ lar lehanăn lŏ dơ̆ng hdră bi brŭ hla kyâo, mtrŭt mđĭ hdră ksiêm dlăng dŭm mta mnơ̆ng hdĭp đ’điêt  kñăm ba wĭt boh tŭ dưn./.

-Lač jăk kơ ih lu hŏng dŭm klei blŭ hrăm anei!