Leh êbeh 20 thŭn siă suôr hŏng ana kphê, Trần Hồng Minh, ti ƀuôn hgŭm Êa Kao, čar Dak Lak ƀuh bruă ba yua êa drao hóa học ngă kơ lăn ƀrư̆ hruê ƀrư̆ jhat, hnơ̆ng mâo boh mnga ƀiă. Mơ̆ng thŭn 2018, ñu bi mklă pla mjing hluê hdră doh, bi hgŭm hŏng anôk bruă duh mkra čiăng ba yua hdră pla mjing doh kluôm. Khădah hnơ̆ng mâo boh mnga hrŏ hlăm wưng tal êlâo, ƀiădah hrô hŏng anăn, ênoh čhĭ kphê doh đĭ nanao mkă hŏng wăl anôk mnia mblei mơ̆ng 5.000 – 20.000 prăk/kg, đru mđĭ hnư hrui wĭt lehanăn hơĭt kjăp klei hdĭp. Yuôm bhăn hĭn, lăn ƀrư̆ lŏ jăk, kphê đĭ jing jăk, ƀiă mnơ̆ng ngă, bi hrŏ ênoh bi liê hlăm bruă yua êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing.

“Hlăm dŭm hruê tal êlâo ăt tuôm hŏng lu klei dleh dlan, msĕ si êa drao mdjiê hluăt snăn drei bi mlih mơ̆ng bruă yua mâo mta hóa chất jing mta sinh học, mta doh, ƀiădah sa dua thŭn hŏng anei lăn lŏ jăk leh. Mơ̆ng thŭn 2018 kâo ngă, snăn truh thŭn 2019 truh kơ ară anei kâo pla hluê hdră doh, gơ̆ jăk găl êdi.

Čar Dak Lak ară anei mâo êbeh 45.000 ha kphê mâo djăp hnơ̆ng čuăn hơĭt kjăp, truh êbeh 22% ênhă kluôm čar. Pla kphê hlăm čar dôk bi mlih kjăp hluê hdră thâo klă phŭn agha pla mjing, mâo hnơ̆ng čuăn, mâo boh tŭ yuôm. Y Minh Niê, ti ƀuôn H’Đĭng, să Êa Tul, čar Dak Lak brei thâo, hlăk pla kphê hluê hnơ̆ng čuăn, mbĭt hŏng boh tŭ yuôm bruă duh mkra đĭ, bĭng ngă lŏ hma mâo ba wĭt lu boh tŭ dưn hlăm djăp mta.

“Dlăng kriê mnơ̆ng pla hơĭt kjăp, drei yua hbâo pruê sinh học, hbâo brŭ doh snăn mâo lu klei găl kơ pô lehanăn mnơ̆ng pla. Tal sa jing rơ̆ng klei suaih pral tơdah dlăng kriê kphê. Tal dua mjing kphê doh kơ mnuih blei yua lehanăn rơ̆ng klei jăk hŏng wăl hdĭp mda”.

Boh sĭt brei ƀuh, hlăk ƀĭng ngă lŏ hma ba yua hbâo brŭ doh bi hrô ƀrư̆ ƀrư̆ hâo ăngre, lăn dưi lŏ mkra mdĭ, mnơ̆ng dhơ̆ng hdĭp điêt đĭ jing jăk. Mbĭt hŏng anăn, gru hmô pla pluă lu mta dôk mtrŭt mđĭ lar, đru rơ̆ng hnơ̆ng h’ăp kơ lăn, bi hrŏ klei hroh lăn, mđĭ ai bi kdơ̆ng mơ̆ng đang war anăp klei bi mlih yan adiê. Lưu Tiến Hiệp, ti alŭ 5, să Êa Tul, čar Dak Lak brei thâo hdră ngă mơ̆ng gŏ sang:

“Pla pluă durian lehanăn kphê, lŏ pla thiăm rơ̆k čiăng rông mnơ̆ng. Ana kphê đĭ jing jăk, ana điêt lŏ dưi dlăng kriê dưm lu brâo brŭ mđam mơ̆ng eh êmô, đru kơ mnơ̆ng pla đĭ jing jăk. Rơ̆k čăt đĭ lu drei wiă, bi êa drao hóa học pô bi hrŏ klei yua, krih ƀiă đuič”.

Mơ̆ng dŭm gru hmô dưi ba yua, dưi ƀuh hdră êlan pla mjing doh hŏng klei hơĭt kjăp hlăk ba wĭt boh tŭ dưn mdua, mđĭ boh tŭ yuôm bruă duh mkra, bi hơĭt đang war. Hluê nai prĭn Phạm Công Trí, bruă mjing klei bi knar mnơ̆ng hdĭp điete hlăm lăn jing tur knơ̆ng kjăp kơ hdră kriê dlăng mnơ̆ng ngă hơĭt kjăp ti mnơ̆ng pla.

“Klei ba pla lu mta mnơ̆ng pla hŏng hdră doh srăng mjing klei găk kơ đang war. Dŭm mta vi sinh hữu cơ srăng đru bi hrŏ hla kyâo mtâo jing mta tŭ jăk, đru kơ lăn jăk hĭn lehanăn ana đĭ jing jăk mơh”.

Mơ̆ng dŭm gru hmô boh sĭt brei ƀuh, tơdah mkra mjing hlue si hdră doh, ƀĭng lŏ hma amâo djŏ knŏng dưi bi hrŏ klei mnơ̆ng ngă ôh, ƀiădah lŏ kơrŭ wĭt klei suaih kơ lăn, bi kna wăl hdĭp mda hlăm đang pla mjing. Khădah snăn, čiăng kơ bruă kriê dlăng klei mnơ̆ng ngă klă sĭt hơĭt, brei thâo săng klă leh anăn ba yua djŏ hdră msir kơ mnêč pla mjing, boh nik yua mnơ̆ng bi mbrŭ leh anăn mkra mjing bruă kriê dlăng pla mjing djŏ guôp. Čiăng thâo săng klă klei anei, pô čih klei mrâo mâo klei êmuh Nai prĭn Phạm Công Trí, pô thơ̆ng kơ bruă lŏ hma ti Dak Lak:

-Ơ nai prĭn Phạm Công Trí, hlăm bruă pla mjing kphê doh, bruă kriê dlăng mnơ̆ng ngă si mâo bruă klam hŏng klei jing mơ̆ng lăn leh anăn ana pla mjing?

Phạm Công Trí: Drei ƀuh êjai mta doh hlăm đang pla mjing đĭ lu, dŭm mta mnơ̆ng ngă ăt srăng đĭ lu, kyua anăn bruă krih men vi sinh mâo knhuah bi mdrơ̆ng srăng lŏ bi kna klei mnơ̆ng ngă, bi kna kman, dŭm klei mnơ̆ng ngă hrŏ. Jih jang dŭm ana pla mjing srăng čăt đĭ jăk, mơ̆ng kphê, tiu, durian jih jang mâo klei hơĭt.

 -Dưi mơ̆ ih lač klă hĭn ya ngă yua vi sinh vật dưi đru gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă leh anăn bi hơĭt mta jăk kơ kphê?

Phạm Công Trí:Drei ƀuh leh sa wưng yua êa drao angre klei bi lik mta trung, vi lượng hin čiăng êdi kơ ana pla mjing mâo klei kpăk. Klei mkăm mta lân leh anăn dŭm mta ruă hlăm lăn  ka dưi mgaih msir. Vi sinh bi rai dŭm mta anăn leh anăn brei kơ ana pla mjing ƀơ̆ng, anăn jing klei găl. Vi sinh ăt đru bi rai dŭm mta rua msĕ si cadimi, ksuêh, msei, đru kơ đang pla mjing hơĭt kjăp. Kyua, klei ƀĭng ngă lŏ hma yua men vi sinh dưi bi hơĭt kluôm dhuôm kơ klei doh anei.

-Sơnăn, ya wưng găl hĭn kơ ƀĭng ngă lŏ hma krih amâodah pruê vi sinh?

Phạm Công Trí: Mâo 2 wưng yuôm hĭn, tal 1 jing yan hjan, mâo hjan jêñ jêñ, lăn msah, mơ̆ng mlan 5, mlan 6. Êjai lăn msah êih jing wưng pruê vi sinh čiăng mkŏ mjing klei găl hĭn leh anăn hŏng vi sinh vật jăk hĭn kơ ana rông boh, mnga leh anăn đĭ hruê hlăm yan hjan.

Tal 2 ăt yuôm bhăn ƀĭng ngă lŏ hma drei kreh hgao hĕ, anăn jing pruê hlăm yan bhang. Leh sa yan hjan hrui pĕ boh sơnăn hlăm lăn ăt luč klei bi kna. Tơdah hlăm yan bhang drei amâo mâo mkăp vi sinh srăng ênưih kƀah klei bi kna vi sinh vật, sơnăn amâo mâo jăk ôh, ênưih kpĕ êka kyua pĕ boh, êăt, mơ̆ng klei không amâo mâo hjan.

Kyuanăn hmei mtrŭt mjhar ƀĭng ngă lŏ hma yua vi sinh hlăm yan bhang, yua hlăm gưl krih êa tal êlâo amâodah gưl krih knhal tuč. Bi mguôp hŏng krih êa sơnăn srăng bi kna lăn. Mmông ƀĭng ngă lŏ hma yua vi sinh hlăm yan bhang tŭ jing  anăn jing hjan knhal tuč. Leh hrui pĕ, êlâo kơ dơr phŭn drei srăng yua vi sinh leh anăn krih êa sa gưl jing găl êdi. Tơdah amâo mâo hjan mklăk yan, djăp msah amâodah drei amâo mâo hmao kreh gưl tal 1 jing yua vi sinh srăng đru bi kna lăn leh anăn agha jăk êdi.

-Êngao kơ vi sinh, mâo mơ̆ mta mkăn đru kơ đang kphê bi mdrơ̆ng jăk hĭn hŏng klei mnơ̆ng ngă leh anăn klei bi mlih yan adiê?

TS. Phạm Công Trí: Ăt hluê si klei jing lăn, leh anăn êa, lu jơr mnơ̆ng hdĭp mbĭt hŏng klei jing mơ̆ng dliê. Drei čiăng mkra mjing kơ đang kphê bi hmô mâo lu gưl, lu mnơ̆ng hdĭp, đru kơ ana kphê leh anăn dŭm ana mkăn mtăp mđơr mâo boh tŭ dưn hĭn. Jing wăl mnơ̆ng hdĭp drei bi kdơ̆ng ktang truh kơ dŭm klei mlih, klei hlơr, bi hơĭt wăl mnơ̆ng hdĭp leh anăn agha, mbĭt hŏng klei jing mơ̆ng lăn, đru kơ ana kphê amâo mâo luč êa, dôk klei hơĭt, klei mlih dôk ti hnơ̆ng drei dưi tŭ.

-Lač jăk kơ ih lu