Anôk pla boh teinan hruĕ lehanăn trŏng drun, hlăm sang ñuăl mơ̆ng ayŏng Bùi Việt Hà, ti wăl krah Măng Đen, kdriêk Kon Plŏng, čar Kon Tum, jih thŭn mâo nanao phung tuê nao čhưn dlăng lehanăn blei. Hŏng boh trŏng drun, grăp thŭn ayŏng ba čhĭ hlăm brô 10 ton. Bi boh teinan hruĕ, lu jing čhĭ kơ phung tuê hriê čhưn dlăng tinei mtam.

“Čhĭ kơ phung tuê hiu čhưn ƀiădah amâo djăp ôh, Măng Đen ară anei tuê hiu čhưn diñu khăp nao truh kơ đang war, diñu dlăng, ƀuh boh teinan hruĕ ti ana lehanăn diñu pĕ, ênoh đĭ ƀiă mkă hŏng êngao, ƀiădah diñu hơĭt ai tiê kơ hnơ̆ng tŭ jăk. Anei jing sa hdră čiăng jak iêu tuê hriê lu hĭn.

Krĭng pla djam mtam, boh kroh Măng Đen – Kon Plông ară anei mâo ênhă ngă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo hlăm brô 266 ha. Amâo djŏ knŏng mâo sang ñuăl, sang ală kĭng amâo dah ba yua kdrăp krih êa mrâo mrang, lu đang war ti Măng Đen ba yua leh kdrăp IoT hlăm hdră pla mjing. Msĕ si êpul hgŭm pla djam, mnga hiu čhưn ênguê phung êdam êra Măng Đen, hŏng bruă ba yua hdră pla mjing doh, êpul hgŭm mkra leh phần mềm lehanăn ba yua hdră kriê dlăng mơ̆ng kbưi hŏng kdrăp cảm biến, čŏng pô hlăm hdră krih êa. Amai Trần Thanh Huyền, khua êpul hgŭm bruă brei thâo:

“Hŏng bruă ba yua kdrăp mrâo hlăm hdră pla mjing boh nik ba yua áp anei hlăm bruă pla mjing, kâo ƀuh hdră kriê dlăng ênưih hĭn lehanăn phung mă bruă grăp hruê ênưih mơh kăp ksiêm, diñu dlăng ti app lehanăn ƀuh yơh bruă pô srăng mă.

Mbĭt hŏng boh tŭ bruă duh mkra, đru mđĭ kyar bruă hiu čhưn ênguê, krĭng ngă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo Măng Đen lŏ jing anôk hưn mthâo dŭm hdră mă bruă mrâo. Mnuih ƀuôn sang djuê ana ƀiă ti Kon Tum mă bruă hlăm dŭm anôk pla mjing tinei ƀrư̆ thâo kơ hdră ngă mrâo, mơ̆ng anăn lar bra hlăm êpul êya. Amai Y Thị Ngọc Uyên, djuê ana Ka Dong, aŭ 4, kdriêk Kon Braih, čar Kon Tum, mă bruă ti sa anôk pla sâm hruê̆ ti wăl krah Măng Đen, kdriêk Kon Plŏng brei thâo:

“Tinei pla hlăm bŭ lăn, bi ti sang kâo pla hlăm lăn yơh, tinei mâo kdrăp masin čŏng krih êa hjăn mơh. Kâo dưi bi hriăm kơ hdră pruê hbâo, mkra bŭ lăn, khăt dhan.

Hŏng dŭm boh tŭ dưi bi mklă hlăm bruă ba yua kdrăp mrâo hlăm hdră ngă lŏ hma, kdriêk Kon Plŏng mâo mta kñăm truh kơ thŭn 2030 srăng mđĭ kyar 7.700 ha mnơ̆ng pla grăp thŭn; 1.255 ha ana mkra mjing êa drao; 2.000 ha ana boh kroh lehanăn kphê… Võ Đình Tâm, kơiăng khua adŭ bruă mđĭ kyar hdră lŏ hma lehanăn krĭng ngă lŏ hma kdriêk Kon Plŏng brei thâo:

“Mđing hlăm wưng ti anăp srăng lŏ dơ̆ng iêu mthưr, jak iêu klei duh bi liê mơ̆ng dŭm anôk bruă duh mkra, êpul hgŭm bruă čiăng mđĭ kyar hdră lŏ hma ba yua kdrăp mrâo. Čiăng pŏk ngă tŭ dưn hluê si klei čang hmăng brei mâo klei bi hgŭm kjăp mơ̆ng dŭm anôk bruă duh mkra, êpul hgŭm bruă hŏng mnuih ƀuôn sang. Hdră êlan mơ̆ng kdriêk jing bi hgŭm, mđĭ boh tŭ yuôm, amâo pla mjing hliê, ênhă đ’điêt”

Čar Kon Tum ară anei mâo 17.000 ha mnơ̆ng pla ba yua kdrăp mrâo. Êngao krĭng ngă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo Măng Đen, čar Kon Tum dôk mđĭ kyar bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo ti kdriêk Kon Plŏng, kdriêk Đăk Hà lehanăn kdiêk Ngọc Hồi. Boh tŭ yuôm hdră ngă lŏ hma doh, bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo mơ̆ng čar ăt đĭ hlăm grăp thŭn. Thŭn 2021, hnơ̆ng mâo mâo 17,16%. Thŭn 2022 đĭ 19,4% lehanăn thŭn 2023 mâo 24,6%./.

Pô čih klei mrâo kơ kdrêč mâo klei bi trông hŏng Phạm Thanh, kkhua adŭ bruă hâo hưn mtômblang Anôk bruă mtrŭt mjhar bruă lŏ hma čar Kon Tum kơ klei găl, klei dleh dlan leh anăn hdră mđĭ kyar bruă lŏ hma yua kdrăp mrâo mơ̆ng čar hlăm wưng êgao:

Ơ Phạm Thanh: dưi mơ̆ ih bi klă kơ dŭm klei mlih hlăm alŭ wăl êjai ngă klei bi hmô bruă lŏ hma dưn yua kdrăp mrâo mrang?

- Phạm Thanh: Hlăm boh sĭt mâo leh sa thŭn kâo ƀuh: tal 1 jing bi mlih hlăm klei mĭn mnuih ƀuôn sang, klei anăn kâo ƀuh jing klă hĭn čiăng kơ mnuih ƀuôn sang thâo kơ bruă lŏ hma dưn yua kdrăp mrâo mang leh anăn jing anôk kơ dŭm anôk mkăn hluê hriăm, thâo kơ mnơ̆ng dhơ̆ng mrâo, bi mlih wăt klei mĭn phung knuă druh. Tal 2 jing mkra mjing dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng mrâo kơ yang ƀuôn. Tal 3 jing mkŏ mjing êpul ngă bruă mâo klei thâo kơ bruă lŏ hma dưn yua kdrăp mrâo mrang. Aet đru bi mlih hdră bruă hlăm alŭ wăl. Kâo ƀuh mâo lu êdi, ară anei mnuih djuê ƀiă ăt thâo krih êa mkiêt mkriêm, thâo pla mjing, pruê hbâo, thâo kriê dlăng.

Sơnăn klei găl leh anăn boh tŭ dưn dưi ƀuh klă leh, ƀiădah ăt dôk ƀuh dŭm klei bi hmô bruă lŏ hma dưn yua kdrăp mrâo mrang hlăm čar ăt adôk ka đĭ kyar năng djŏ hŏng klei găl. Hluê si, ya phŭn agha klei anei?

- Phạm Thanh: Klei găl adôk lu sơnăk, ƀiădah ăt mâo lu klei kpăk gun. Tal 1 jing duh bi liê kơ bruă mkŏ mkra knŏng mâo ƀiă, mâo đa đa krĭng hmei nao mtô kơ mnuih ƀuôn sang krih êa mkiêt mkriêm, ƀiădah pui kmlă truh kơ alŭ ƀuôn amâo mâo djăp. Tal 2 jing êdeh êdâo, masin nao hlăm ƀuôn sang jing dleh kyua êlan điêt, anôk pla mjing ka kƀĭn sa anôk, leh anăn 1 kdrêč jing mnuih ƀuôn sang ka tŭ, ƀuh klă ngă bruă hŏng hdră msĕ sơnăn, mmông mă bruă ăt ka dưi mơh, bruă anăn ăt dleh dlan kơ bruă dưn yua kdrăp mrâo mrang.

-Bi kơ anôk bruă, ya mta bruă srăng đru čiăng ruh mgaih dŭm klei dleh kpăk ih mrâo lač leh?

- Phạm Thanh: Hŏng bruă klam pô, Anôk bruă mtrŭt mđĭ bruă lŏ hma kñăm ngă bruă mkŏ mjing dŭm hdră mđing truh mtrŭt mđĭ bruă lŏ hma dưi yua kdrăp mrâo mrang. Hlăm anăn kñăm kơ kdrăp krih êa, kdrăp kriê dlăng leh anăn hdră êlan čiăng kơ mnuih ƀuôn sang diñu thâo klă. Leh anăn yuôm bhăn hĭn jing dŭm klei bi hmô čiăng kơ mnuih ƀuôn sang tui hriăm. Mĭn tĭng grăp kdriêk srăng mâo sa anôk rang mdah čiăng mơ̆ng anăn dưi hluê hriăm hdơ̆ng pô, ƀĭng ngă lŏ hma čiăng dôk dơ̆ng hŏng jơ̆ng pô leh anăn đĭ kyar hlăm dŭm klei găl mâo knŭk kna đru.

-Hluê si ih, čiăng mđĭ kyar bruă lŏ hma dưn yua kdrăp mrâo mrang năng hŏng klei găl mơ̆ng alŭ wăl, ya mta hdră êlan čar srăng ngă?

-Phạm Thanh: Bi kơ klei kriê dlăng mơ̆ng knŭk kna tal 1 srăng mâo klei čuăl mkă sui, kjăp čiăng mđĭ kyar bruă lŏ hma mrâo mrang. Tal 2 knŭk kna čiăng duh bi liê kơ bruă mkŏ mkra, lač kơ bruă lŏ hma kdrăp mrâo mrang knŏng mâo mă lăn đuč ka djăp ôh, ăt srăng mâo bruă mkŏ mkra, klei hưn mthâo mrâo mrang, pui kmlă, lăn êlan lăn ala leh anăn êlan klông nao hlăm anôk pla mjing, adôk mâo lu klei dleh dlan, ka dưi iêo jak, anăn jing klei êdu kƀah. Tal 3 jing srăng kñăm kơ bruă mđĭ klei thâo săng mnuih ƀuôn sang hŏng dŭm adŭ mtô leh anăn dŭm hdră, tal 4 jing čiăng bi klă anăn knăl kơ dŭm mnơ̆ng thơ̆ng ti Kon Tum čiăng dưi mkŏ mjing klei ngă bruă.

- Lač jăk kơ ih lu!