Čoh čuăn kơ thŭn 2025 jing thŭn mâo klei đĭ kyar pral, truh kơ anôk kčah, čar  Kon Tum srăng lŏ dơ̆ng iêo jak, mă bruă, ba yua tŭ jing jih klei găl ai dưi mơ̆ng čar, ktưn čiăng bi mâoklei tŭ dưn prŏng hĭn dŭm ênoh čuan bruă duh mkra ala ƀuôn thŭn 2021- 2025.

 Thŭn 2025 čar tỉnh Kon Tum čoh čuăn hnơ̆ng đĭ kyar mâo (GRDP) êbeh 10% (ktưn bi djăp 19,79%); hnơ̆ng jih jang mâo hlăm čar (GRDP) kah knar grăp čô mnuih ktưn bi mâo truh êbeh 70 êklăk prăk, ba wĭt ngăn prăk kơ knŭk kna hlăm čar mơ̆ng 5.000 êklai prăk kơ dlông.

Hlăm thŭn mrâo čar Kon Tum ktưn srăng mâo pla ƀiă êdi 300 héc- ta ana mắc ca; êbeh 1.000 héc- ta ana boh kroh; êbeh 1.500 héc- ta sâm Ngọc Linh; lŏ mkra wĭt ana pla mtŭl mtŭl truh 2.000 héc- ta; nmđĭ ênoh êmô rông truh 110.000 drei, kbao 27.000 drei; pla mrâo êbeh 3.000 héc- ta dliê…

Čiăng dưi bi leh hŏng klei jăk jih jang ênoh čuăn anăn, čar Kon Tum čuăn leh truh 14 hdră êlan, hlăm anăn ngă mtam klei čuăl mkă mâo leh dŭm gưl brei klei dưi, hyuă kjăp hĭn klei bhiăn mă bruă, kjăp klei kơ ngăn prăk, mđĭ kyar bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo, klei keh knhâo, mđing kơ bruă duh mkra pla mjing bi mâo mnơ̆ng čhĭ mnia , mkŏ wĭt bruă duh mkra nao hlăm hdră êlan mklin sa anôk, tui tiŏ hdră êlan bi ktưn, mđrĭng hŏng klei đĭ kyar pral lehanăn kjăp...

Mbĭt hŏng dŭm hdră êlan prŏng mđĭ kyar lklei duh mkra ala ƀuôn hlăm čar Kon Tum, grăp gŏ sang hlăm čar ăt mprăp leh kơ bruă čhuang hlăm thŭn mrâo 2025 hŏng lu hdră kñăm, klei hmăng hmưi mđĭ kyar klei duh mkra gŏ sang mđiư klei hdĭp mda. A Văn, ti ƀuôn Kon Klốc, să Đăk Mar, kdriêk Đăk Hà, brei thâo:

 “Čiăng dưi mâo hdră dlăng kriê jăk mnơ̆ng pla, kâo kreh pŏk hlăm hla pŏk tui hriăm mơ̆ng anăn. Tui hriăm hdră pruê hbâo, hdră dlăng kriê wiê ênăk ana kphê. Ară anei kphê hlăk mâo ênoh, kâo ktuê mđing nanao kơ ênoh ênil. Bi hŏng ana ksu snăn mă bruă tui si yan, boh nik hlăm mlan 11 adiê dơ̆ng thu lehanăn êăt, mnơ̆ng pla čiăng kơ ê alu hĭn mkă hŏng mlan 5, 6, 7...  Pŏk dlăng hlăm hla pŏk lŏ bi hriăm mơ̆ng anăn, si hdră grep kphê, hdră prue hbâo, hdră răng mgang kơ mnơ̆ng pla. Kyua kreh kruiñ tui hriăm êmuh, thŭn êgao kâo mâo hrui êmiêt lu hoĭn mơh. Kâo čang hmăng hlăm thŭn ti anăp, mâo klei suaih pral, lŏ dơ̆ng duh mĭn kơ bruă knuă, dlăng kriê wiê ênăk kphê, ksu..., čang hmăng bruă srăng hơĭt, gŏ sang hơĭt hoĭn kơ thŭn hđăp”./.   

 Hlăm brô 2 thŭn hŏng anei, ƀĭng ngă lŏ hma ti dŭm čar nah Ngŏ lehanăn Ngŏ Dhŭng čar Gia Lai hơ̆k kdơ̆k hlăk ênoh kbâo đĭ yuôm mkă hŏng dŭm thŭn êlâo. Amâo djŏ knŏng dŭm anăn, ƀĭng ngă lŏ hma Bahnar tinei thâo nao hgŭm pla mjing ngă kdrăn kbâo prŏng kñăm mjing klei jăk găl hlăm bruă pla mjing, mơ̆ng anăn mâo klei hdĭp trei mđao. Đinh Thị Bươi, ƀuôn Nua, să Kông Pla, kdriêk Kbang, čar Gia Lai brei thâo: Êlâo adih, mnuih ƀuôn sang ti ƀuôn amai lu jing pla hbei ƀlang, ktơr, kyua anăn hnư hrui wĭt amâo lu ôh. Thŭn 2017, kbâo mâo mnuih ƀuôn sang ba pla ti krĭng lăn sah kba anei. Truh kơ ară anei, să Kông Pla jing leh sa hlăm dŭm krĭng pla kbâo mơ̆ng kdriêk Kbang hŏng ênhă pla truh dŭm êbâo ha, đru kơ lu gŏ sang đĭ kơ mdrŏng. Akŏ thŭn mrâo, mnuih ƀuôn sang mŭt hlăm yan hrui koh kbâo hŏng ai êwa hơ̆k mơak. Amai Đinh Thị Bươi brei thâo, leh hrui koh, gŏ sang Bươi tĭng srăng pla thiăm 5 sao kbâo, mđĭ ênhă pla kbâo mơ̆ng gŏ sang ñu truh 2 ha.

 “Thŭn hđăp leh êgao, thŭn mrâo truh, ƀĭng ngă lŏ hma mnuih Bahnar ti kdriêk Kbang gĭr ktưn ngă bruă čiăng bi hơĭt klei hdĭp. Anăp anei, mnuih ƀuôn sang mđing hrui koh kbâo lehanăn pŏk mlar ênhă pla kbâo, pla mdiê yan puih mnga… grăp čô hơ̆k mơak kyua kbâo čhĭ mâo ênoh”.

 Kyua kreh kriăng mă bruă knuă, thâo dưn yua klei kreh knhâo hlăm bruă dlăng kriê mnơ̆ng pla mjing Anglôm ti ƀuôn Djrông, să A Dơk, kdriêk Đak Đoa, čar Gia Lai jing leh sa hlăm dŭm klei bi hmô hlăm keli thâo duah ƀơ̆ng ti alŭ wăl. Leh lu thŭn gĭr ktĭr, ñu mâo leh đang hma prŏng êbeh 4ha, mâo: 3ha kphê leh mboh, hrui mâo truh 3,5 tôn asăr/ha lehanăn 1 ha hlăk dôk mjut mjing ka mboh, mbĭt hŏng 5 sao lŏ dua yan... Hjăn hlăm thŭn 2024 kyua ênoh kphê yuôm, mâo wưng truh êbeh 130 êbâo prăk/kg, gŏ sang ñu mâo ba wĭt êbeh 1 êklai prăk. Anglôm yăl dliê klei mơak drông Tết thŭn anei.

 “Thŭn anei yan adiê jăk găl hĭn, amâo mâo kƀah êa ôh, snăn kphê mâo jing kdlưn hĭn kơ thŭn dih, ênoh čhĭ ăt yuôm mơh, mơ̆ng anăn mơh klei mơak prŏng hĭn. Thŭn mrâo sang hmei mkŏ mjing klei ƀơ̆ng tết mơh, mâo čĭm ŭn, mâo mnŭ ada, mâo ƀêñ kan... Iêo jak mnuih ƀuôn sang hơ̆k mơak drông thŭn mrâo, mkŏ mjing ƀơ̆ng tết, mđrăm mbĭt mơak yan mnga”.

 Dŭm thŭn êlâo, gŏ sang K’Tin, ti alŭ Ray, să N’Thol Hạ, kdriêk Đức Trọng, čar Lâm Đồng jing gŏ sang ƀun. Mơ̆ng leh mâo bruă sang čư̆ êa alŭ wăl, knuă druh anôk mtrŭt mjhar bruă lŏ hma, dŭm êpul êya bruă mơ̆ng sa nao ktrâo lač kơ hdră duh ƀơ̆ng, mtrŭt mjhar bi mlih mnơ̆ng pla, nao hgŭm hlăm adŭ mjuăt bi hriăm bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo… klei hdĭp, bruă duh mkra mơ̆ng gŏ sang K’Tin ƀrư̆ dưi mkra mđĭ. Klă klơ̆ng, mơ̆ng 8 sao mdiê lŏ sa yan, K’Tin jhŏng bi mlih ba pla djam ba čhĭ, pla amrêč, trŏng msăm lehanăn pla mnga layơn, ba hnư hrui wĭt hơĭt kơ gŏ sang. Knŏng hlăm thŭn 2024, kyua ba yua kdrăp mrâo hlăm bruă pla mjing ngă lŏ hma, hdră pla djam – mnga mơ̆ng gŏ sang K’Tin ba leh hnư hrui wĭt dŭm êklăk prăk. K’Tin brei thâo, hlăm thŭn mrâo 2025, gŏ sang ñu srăng mđing kơ hdră pla mjing kñăm ba wĭt boh tŭ lu hĭn.

    “Mơ̆ng leh pla trŏng msăm, amrêč, êtak, mnga… ba leh hnư hrui wĭt hơĭt kơ gŏ sang mkă hŏng bruă pla mdiê êlâo adih. Êngao kơ djam mtam, gŏ sang ñu dưi hriăm kơ hdră pla mjeh mnga layơn. Mnuih ƀuôn sang tinei bi mlih pla lagim. Bruă pla lagim mâo hnư hrui wĭt đĭ lu hĭn mkă hŏng pla mdiê, kyua anăn, mnuih ƀuôn sang srăng lŏ pla mjing lagim hlăm wưng ti anăp.

 K’Ndum, Khua êpul hgŭm kahan hđăp să Nghĩa Thắng, kdriêk Dak Rlâp, čar Daknông brei thâo: Gŏ sang ñu mâo 1 ha ksu lehanăn 3 ha kphê lehanăn 600 phŭn tiu, grăp thŭn leh kah hĕ jih kơ ênoh bi liê, mâo ba wĭt giăm 1 êklai mkrah. Kyuanăn,   K’Ndum mâo mdơ̆ng leh sa boh sang siam kjăp, blei mprăp djăp ênŭm mnơ̆ng yua pioh mă bruă. Leh wĭt mơ̆ng bruă kahan, gŏ sang ñu dôk hlăm klei dleh dlan, ƀiădah kyua kreh kruiñ mă bruă, thâo ba yua klei kreh knhâo hlăm bruă duh mkra pla mjing, snăn bruaư knuă mâo ba wĭt boh tŭ dưn jăk. K’Ndum mâo mdơ̆ng leh sa boh sang prŏng siam, tloh blei leh êdeh ô tô ênuk mrâo pioh đĭ. Thŭn leh êgao, ñu bi liê truh 100 êklăk prăk kơ ƀĭng hgŭm čan amâo mâo mă mnga ôh, pioh mđĭ kyar klei hdĭp mda. K’Ndum ăt msĕ hŏng phung kahan hđăp mkăn mơak mñai drông thŭn mrâo, hŏng klei gĭt hlăm thŭn 2025 amâo srăng lŏ mâo ôh gŏ sang kahan hđăp dôk hlăm klei dleh dlan.

“Kâo jing khua êpul hgŭm kahan hđăp hlăm să. Hlăm êpul hgŭm kahan hđăp, klei bi hriăm êmuh bi đru hdơ̆ng găp duh ƀơ̆ng mâo nanao klei mđing. Phung ƀĭng hgŭm, hlăm bon bi đru hdơ̆ng găp ba yua klei kreh knhâo hlăm bruă duh mkra mđĭ kyar klei hdĭp mda. Jih jan gmnuih bi gĭr duah klei mdrŏng sah”.

Dŭm thŭn êgao, Adŭ bruă Mnuih ngă bruă, kahan êka êkeh lehanăn yang ƀuôn kdriêk Đăk Đoa, čar Gia Lai bi hgŭm hŏng Anôk bruă TNHH một thành viên ksu Mang Yang mjuăt bi hriăm leh bruă kơ êbeh 320 čô mnuih bi mklă mă bruă ti Anôk bruă. Ayŏng Anưi, ti ƀuôn H’Nap, să K’Dang, kdriêk Đăk Đoa brei thâo, kyua mâo mjuăt bi hriăm lehanăn dưi mŭt mă bruă ti Wăl anôk pla mjing ksu Đoàn Kết (Anôk bruă TNHH một thành viên ksu Mang Yang) êbeh 4 thŭn êgao, kyua anăn klei hdĭp mnuih ƀuôn sang dưi mkra mđĭ, hnư hrui wĭt kah knar mơ̆ng 7 – 8 êklăk prăk/mlan. Kreh kriăng lehanăn bi liê mkiêt mkriê, thŭn êgao, gŏ sang ayŏng dưi mkra mđĭ leh pưk sang, blei mprăp dŭm mta mnơ̆ng čiăng yua hlăm sang… Têt truh, mâo Wăl anôk ngă bruă mđing dlăng djăp ênŭm, đru kơ gŏ sang mnuih mă bruă dưi mâo sa yan Têt djăp ênŭm. Ayŏng A Nưi brei thâo:

“Hmei lač jăk êdi kơ Wăl anôk ngă bruă lŏ hma mjing leh klei jăk kơ hmei dưi mŭt mă bruă. Jing pô mă bruă kăp riêk ktăk ksu, grăp mlan ăt mâo 7 – 8 êklăk prăk čiăng yua hlăm klei hdĭp gŏ sang, rông čô anak nao sang hră. Hruê Têt, anôk bruă ăt đru prăk kăk, mđup brei mnơ̆ng, ƀêñ kĕo, mứt, êa praĭ, êa msĭn.. hmei lač jăk êdi”.

 Thŭn 2024, Bruă lŏ hma čar Daklak mâo leh lu boh tŭ dưn prŏng, jih jang ênoh čuăn bi klin mơ̆ng anôk bruă ƀuh jing kdlưn hĭn hŏng ênoh kčah. Thŭn 2025, Bruă lŏ hma čar mâo leh hdră kñăm msĕ si, mđĭ ênoh tŭ dưn bruă lŏ hma, bruaư dliê kyâo, bruă kan hdang hlăm čar truh 24.703 êklai prăk; knŏng mbông êa rơ̆ng mâo djăp êa krih kơ mnơ̆ng pla êbeh 85%, hnơ̆ng ênoh mnuih ƀuôn sang mâo ba yua êa doh êbeh 97,5%; hnơ̆ng ênoh să djăp ênoh čuăn mkŏ mkra krĭng ƀuôn sang mrâo truh 65%; hnơ̆ng dliê luôm, yap wăt đang ksu truh 40%.  Čar Daklak mñă, čiăng kơ bruă lŏ hma mđĭ kyar hŏng klei tŭ jing lehanăn kjăp hlăm thŭn 2025, năng lŏ dơ̆ng ngă jăk hĭn, mâo klei mlih mrâo jih jang hdră mă bruă, klei duh mkra pla mjing, mđĭ bruă kiă kriê hnơ̆ng doh boh mnga mâo, mkra mjing boh mnga bruă lŏ hma dlie ekyâo, lehanăn kan hdang hŏng klei tŭ jing, lŏ mâo bruă ksiêm duah klei kreh knhâo lu hĭn, bi lar mjeh jăk kơ mnơ̆ng pla, mnơ̆ng rông, wăt bruă kan hdang, bi mdoh êa jua hlăm krĭng ƀuôn sang, mdrơ̆ng hŏng klei yan adiê ngă. Mkŏ mjing bruă mkŏ mkra krĭng ƀuôn sang mrâo, nao mđrĭng hŏng  hŏng bruă mkŏ wĭt bruă lŏ hma, iêo jak klei duh bi liê, mă bruă năng hlăm klei ñu kma hŏng ala tač êngao./.

Biên tập viên Rơ Châm Ngưu, sa čô anak mnuih djuê ana Jrai jih ai tiê mă bruă ti Hdră mđung rup mnuih djuê ƀiă mơ̆ng Sang mđung rup Việt Nam VTV5. Hŏng bruă klam čih mkra dŭm hdră mđung rup mkăp kơ mnuih ƀuôn sang djuê ƀiă, ñu gĭr ba dŭm klei hâo hưn jĕ giăm, siă suôr, klă sĭt, đru hưn mthâo dŭm hdră mtrŭn mơ̆ng Đảng lehanăn Knŭk kna ăt msĕ mơh lu lar bra knhuah jăk siam mơ̆ng dhar kreh Jrai. Mbĭt anăn, ñu amâo mdei tui ksiêm, ba yua kdrăp mrâo čiăng mkra mđĭ boh tŭ hdră mă bruă. Hưn mthâo kơ hdră êlan mă bruă hlăm thŭn mrâo 2025. Rơ Châm Ngưu brei thâo:

 Kâo mĭn brei pô tui ksiêm hriăm nanao čiăng dưi dưn yua dŭm klei mlih mrâo mơ̆ng kdrăp mrô, ba yua kdrăp AI hlăm bruă ngă klă klơ̆ng. Si tô hmô, răk lehanăn mblang klei Jrai ăt jing hdră čiăng mtô mblang kơ mnuih ƀuôn sang thâo kơ kdrăp mrâo, ba yua hlăm hdră duh mkra pla mjing. Mơ̆ng dŭm kdrăp krih êa sui dhưt, pruê hbâo tŭ dưn kơ ana kphê, truh kơ bruă ba yua dŭm hdră mrâo, mnuih ƀuôn sang srăng ƀiă hmăi mơ̆ng klei bi mlih yan adiê ară anei. Mơ̆ng anăn, drei dưi dru kơ êpul êya, kơ ƀuôn sang đĭ kyar, hĭn mơh bi hgŭm mguôp, đru mkŏ mkra ƀuôn sang, ala čar Việt Nam ƀrư̆ hruê ƀrư̆ mdrŏng sah hlăm ênuk gưl mrâo, ênuk kpưn đĭ mơ̆ng djuê ana”.