Msĕ hŏng lu mah jiăng mkăn mnuih Xơ Đăng, leh mkŏ mjing găp djuê, ung mô̆  A Thứ lehanăn Y Gỗ, ƀuôn Tu Thó, să Măng Ri, kdriêk Tu Mơ Rông dơ̆ng mkŏ mjing klei hdĭp mda mrâo, knŏng hŏng klei mă bruă msĕ si aguah tlam, yua knŏng ai tiê. Êlâo dih pla mdiê, pla hbei ƀlang hlăm ênha lăn amĭ ama mbha, snăn ung mô̆ A Thứ lehanăn Y Gỗ ăt msĕ hŏng lu gŏ sang mkăn lĕ hlăm klei dleh dlan duah ƀơ̆ng huă hlăm grăp hrue, hlăm sa wưng sui thŭn mlan. Ƀiădah ară anei bi mlih leh, hlăm dŭm hrue tal êlâo, leh mkŏ mjing bruă knuă mrâo dơ̆ng mâo leh yơh prăk yua lehanăn prăk pioh kyua pla mjing ana sâm hruĕ, sa mta ana êa drao yuôm bhăn hlăm alŭ wăl. A Thứ brei thâo, grăp blư̆ să, kdriêk mâo bruă prŏng mkŏ mjing, klei rang mdah mnơ̆ng dhơ̆ng čhĭ mnia kơ mta ana êa drao, ung mô̆ diñu lŏ djă ba yơh mta ana êa drao pô mâo leh hưn mdah, čhĭ dŭm mta mnơ̆ng pô mâo ba wĭt, snăn čhĭ mâo ba wĭt sa ênoh jăk mơh, hŏng mnuih ƀuôn sang ti ƀuôn Tu Thó:

 “Hmei leh mkŏ mjing gŏ sang, gĭr ktir duh ƀơ̆ng. Čiăng dưi mâo klei hdĭp mda mdul hĭn msĕ si ară anei, mơ̆ng anăn gĭr ktir yơh pla mjing ana sâm hruĕ, boh nik sâm Ngọc Linh mơh đa čiăng lŏ mđĭ thiăm ênoh mâo ba wĭt kơ gŏ sang pô”.

Truh kơ ară anei ênhă pla mjing ana êa drao hlăm čar Kon Tum lu jing hlăm 3 kdriêk krĭng dlông mâo:  Tu Mơ Rông, Đăk Glei lehanăn Kon Plông dưi pŏk phai truh leh êbeh 11.200 héc ta, hlăm anăn ana Sâm Ngọc Linh êbeh 2.400 héc ta.  Võ Trung Mạnh, Khua knơ̆ng bruă sang čư̆ êa kdriêk Tu Mơ Rông, brei thâo, bruă sang čư̆ êa kdriêk ngă leh lu mta bruă čiăng đru dŭm gŏ sang dleh dlan, bi pla mjing ana êa drao mơh pioh mđĭ kyar klei hdĭp mda:

 “Kdriêk mâo mkŏ mjing leh hdră đru mnuih ƀuôn sang kơ klei duah ƀơ̆ng, lehanăn mkŏ mjing jih jang hdră mă bruă čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang thâo pla mjing ana êa drao. Hjăn hŏng ana Sâm Ngọc Linh snăn kdriêk lŏ dơ̆ng mă bruă hŏng knơ̆ng prăk đru ba bruă yang ƀuôn, čiăng kơ mnuih ƀuôn sang mâo čan, lehanăn wăt bi čan lĭng mơ̆ng dŭm anôk mdê mdê pioh kơ bruă pla mjing ana sâm Ngọc Linh, lehanăn iêo jak phung duh mkra mkŏ mjing klei bi hgŭm, čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang mđĭ kyar klei hdĭp”.

Mbĭt hŏng klei duh mkra pla mjing ana êa drao mâ ba wĭt leh kơ mnuih pla mjing, hlăm dŭm thŭn giăm anei lŏ lĕ hlăm klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă hlăm ana êa drao ti čar Kon Tum. Luič liê prŏng êdi hlăm thŭn 2022 hlăm krĭng pla mjing ana  sâm Ngọc Linh mơ̆ng čar ti kdriêk Tu Mơ Rông lehanăn Đăk Glei. A Hải, Khua êpul hgŭm phung ngă lŏ hma să Tê Xăng, kdriêk Tu Mơ Rông, dôk rŭng răng tơdah bruă pŏk mlar anôk pla mjing mklin sa anôk, jing eneưih ba hriê klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă hŏng ana êa drao, klei anăn ba klei luič liê kơ mnuih pla mjing mơh:

 “Giăm anei bruă pla mjing ana êa drao ăt dôk tuôm hŏng klei dleh dlan. Tal êlâo jing, klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă, lu mnuih pla mjing lĕ hlăm klei luič liê prŏng êdi, kyuadah ka thâo ôh si hdră srăng gang mkhư̆”./.

Klei bi trông mơ̆ng pô čih klei mrâo hŏng Bùi Đức Trung, K’iăng Khua Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing čar Kon Tum kơ klei gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă kơ ana êa drao srăng hâo hưn klă hĭn kơ bruă dôk mâo phung pla ana êa drao ti čar Kon Tum dôk mđing.

-Ơ Bùi Đức Trung, čar Kon Tum dôk gĭr jing anôk pla mjing êa drao phŭn mơ̆ng lăn čar. Čiăng đru ngă tŭ jing mta kñăm anei, Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing mâo mơ̆ klei čŏng pô hlăm bruă gang mkhư̆ klei mnơ̆ng ngă hlăm ana êa drao?

Bùi Đức Trung: Hluê si bruă klam, dlăng boh boh sĭt mơ̆ng yan adiê, hdră bhiăn mâo leh, klei đĭ mơ̆ng mnơ̆ng ngă hlăm ana pla mjing, ăt msĕ mơh klei mưng pla mjing mơ̆ng mnuih ƀuôn sang…mơ̆ng mphŭn mrâo buh pla, Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing mâo leh hră hưn mthâo kơ boh sĭt klei mnơ̆ng ngă hlăm ana pla mjing, hlăm anăn mâo wăt ana êa drao.

Êngao kơnăn, Anôk bruă lŏ jêñ jêñ tiŏ nao knuă druh truh kơ alŭ wăl bi mguôp hŏng knuă druh gưl kdriêk, gưl să ksiêm dlăng, thâo klă boh sĭt klei mnơ̆ng ngă, mơ̆ng anăn mâo dŭm hdră êlan mtô lač, mgaih msir, ñĕ kơ klei tưp lar pral.

-Hŏng hdră êlan pla mjing ana êa drao ară anei mơ̆ng mnuih ƀuôn sang, ih mâo mơ̆ klei mtă hlăm bruă gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă?

Bùi Đức Trung: Hlăm klei ksiêm dlăng ti dŭm alŭ wăl pla ana êa drao, ară anei bruă dưn yua  hrăm mbĭt bruă mkra mjing ana êa drao adôk êdu kƀah. Anei jing sa phŭn agha ngă mâo mnơ̆ng ngă leh anăn đĭ lar.

Êjai anăn, hluê si hdră mtrŭn mrô 09, hruê 24/10/2023 mơ̆ng Phŭn bruă lŏ hma hma ba mdah hră anăn êa drao răng mgang ana pla mjing dưi ba yua ti Việt Nam leh anăn hră anăn êa drao amâodưi yua ti Việt Nam ka mâo ôh lu mta êa drao krih kơ ana êa drao, kyuanăn, dưn yua dŭm hdră êlan gang mkhư̆ jing sa mta yuôm bhăn, tŭ dưn msĕ si: Duah mjeh ana êa drao jăk, răng mgang mnơ̆ng duah ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă msĕ si: kdơr, gŏng gôč, ksê…Nao čuă đang pla mjing jêñ jêñ leh anăn mtô kơ mnuih ƀuôn sang čiăng kơ diñu jing phung thơ̆ng kơ bruă thâo kral dŭm mta mnơ̆ng ngă.

-Hlăm dŭm thŭn êgao ti đa đa ana êa drao ti čar Kon Tum, klă klơ̆ng msĕ si ana Sâm Ngọc Linh mâo leh dŭm mta mnơ̆ng ngă, Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing čar Kon Tum mâo mơ̆ klei čŏng pô hlăm bruă gang mkhư̆, mdrao kơ ana êa drao?   

Bùi Đức Trung: Kyua hmăi mơ̆ng yan adiê amâo mâo jăk, hlăm thŭn 2022 ti kdriêk Tu Mơ Rông leh anăn kdriêk Đăk Glei mâo lu gưl hjan lĕ pliêr, dhul klŏ hmăi kơ đa đa ênhă Sâm Ngọc Linh mơ̆ng mnuih ƀuôn sang ti 2 kdriêk anei. Ti anăp klei anăn, Knơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang, Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing mâo leh hră mơar gĭt gai, mtô kơ dŭm alŭ wăl hmao bi mdrơ̆ng hŏng dŭm mta mnơ̆ng ngă hlăm ana aê drao, boh nik jing Sâm Ngọc Linh.

Anôk bruă pla mjing leh anăn răng mgang ana pla mjing  gĭt gai, bi mguôp hŏng Anôk bruă răng mgang ana pla mjing kwar Krah, dŭm anôk bruă thơ̆ng kơ bruă ti kdriêk Tu Mơ Rông, Đăk Glei mkŏ mjing ngă bruă mă mta ksiêm mkă čiăng bi klă mnơ̆ng ngă, mbĭt anăn hâo hưn, mtă mtăn, mtô kơ phung đang pla mjing Sâm ngă dŭm hdră êlan msĕ si: bi doh đang pla mjing, mă hĕ dŭm ana mâo mnơ̆ng ngă hlăm krĭng pla leh anăn pla hlăm pra mrâo čiăng ñĕ kơ klei ruă đĭ lar, bi kjăp, mkra čuôr gang čiăng kơ êa hjan amâo mâo trah ana sâm kñăm bi hrŏ klei mnơ̆ng ngă đĭ lar, bi mbŏ kơ đang pla mjing hŏng djah kyâo leh pruê čur leh anăn dŭm mta êa drao sinh học mkăn msĕ si Trichoderma mơ̆ng 3 – 6 mlan sa blư̆ čiăng mđĭ hĭn hnơ̆ng tŭ jăk kơ ana pla mjing leh anăn mdjiê mmao.

Êngao kơnăn, Anôk bruă pla mjing, Anôk bruă răng mgang dliê ăt mkŏ mjing 11 adŭ hriăm mtô kơ hdră pla mjing, kriê dlăng leh anăn dŭm hdră êlan kriê dlăng mnơ̆ng ngă hlăm ana Sâm Ngọc Linh ti dŭm să mơ̆ng kdriêk Tu Mơ Rông leh anăn Đăk Glei.

-Sâm Ngọc Linh jing ana êa drao mâo ênoh, tơdah tăm mâo mnơ̆ng ngă srăng hmăi kjham êdi kơ phung pla mjing. Bi hŏng ana êa drao anei, ih mâo mơ̆ klei mtă kơ phung pla mjing hlăm bruă gang mkhư̆ klei mnơ̆ng ngă?    

Bùi Đức TrungMtă kơ knơ̆ng bruă, êpul hgŭm bruă, phung pla mjing sâm Ngọc Linh hluê ngă djŏ hŏng klei mtô êjai kơ hdră mnêč pla mjing, kriê dlăng, răng mgang sâm Ngọc Linh mâo leh Phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang ba mdah hlăm klei bi klă mrô 676, hruê 27/12/2022. Êngao kơnăn lŏ kñăm kơ đa đa hdră êlan gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă.

Bi kơ bruă mgaih msir klă êlâo kơ pla čiăng mdjiê hĕ mphŭn mnơ̆ng ngă mâo hlăm lăn, hŏng asăr pla, an mjeh: ruah dŭm asăr prŏng, amâo mâo gru mnơ̆ng ngă. Hlăm wưng kriê dlăng srăng bi doh, bi êđăp kơ anôk rah pla, đang pla mjing thâo mđuê̆ êa leh anăn amâo mâo êa kdơ̆ng hlăm yan hjan. Bi mbŏ mta jăk kơ đang pla mjing hŏng djah kyâo dưi mgaih msir hŏng Trichoderma čiăng mdjiê jih phŭn klei mnơ̆ng ngă. Hlăm akŏ yan hjan srăng mkra pra gang kơ Sâm Ngọc Linh huĭdah mâo hjan pliêr, adhan kyâo lĕ. Êjai hmao ƀuh dŭm mta mnơ̆ng ngă srăng mgaih msir mtam hŏng bruă mă hĕ phŭn mâo mnơ̆ng ngă hlăm đang pla mjing čiăng bi hrŏ klei đĭ lar, kyua ƀưi, êa drao sinh học čiăng mdjiê kuih.

Lač jăk kơ ih lu!