Ƀuh đang hma ana mnơ̆ng pla knư̆ hrue knư̆ khua, boh mnga hrŏ, mơ̆ng thŭn 2019, amai Trần Thị Thu, ti alŭ 11, să Hòa Lễ, kdriêk Krông Bông, čar Daklak bi mlih leh lăn  5 sào kphê ba pla ana rông hluăt mrai pioh rông hluăt mrai. Ƀuh mâo klei tŭ dưn, amai jhŏng lŏ pŏk mlar ênhă pla mjing ana rông hluăt mrai truh 1,5 ha lehanăn lŏ mđĭ ênoh hluăt rông hlăm grăp gưl. Tui si amai Thu, grăp gưl hluăt mrai mâo rông hlăm wưng 14 hrue mâo ba wĭt leh hruh hluăt, hlăm grăp huôm hluăt mâo kah knar mơ̆ng 70 – 90kg hruh hluăt. Hŏng bruă bi mlih nanao anôk rông, răng kriê anôk rông bi doh, grăp mlan dưi mâo 2 gưl ba wĭt hruh hluăt, jing knar mơ̆ng 4-5 huôm mjeh. Ară anei, ênoh čhiư hruh hluăt hlăm brô 200 êbâo prăk/kg, kah hĕ jih ênoh bi liê hlăm grăp mlan ba wĭ tmnga êbeh 50 êklăk prăk. Wưng ba čhĭ hruh hluăt ti dŭm anôk kăp blei hlăm čar Lâm Đồng ăt jing mmông gŏ sang mă êđai hluăt lŏ rông, jing găl kơ bruă lŏ dơ̆ng rông. Ƀuh mơ̆ng klei tŭ dưn anăn, amai Thu lŏ bi mlih hdră mă bruă, mđĭ ai mnuih ƀuôn sang hlăm alŭ, ngă bruă anei mơh, čiăng lŏ mđĭ hĭn ênoh mâo ba wĭt:

“Mâo dŭm gŏ sang dơ̆ng tui ngă, lehanăn ƀuh dưi ba wĭt boh tuư̆ dưn jăk, klei hdĭp hơĭt hĭn, snăn lu mnuih dơ̆ng bi tui ngă sơăi. Ară anei êpul hgŭm bruă mâo leh jih jang truh 30 čô hgŭm, hŏng klei tŭ dưn prŏng, bruă mă hơĭt, ênoh čhĭ ăt hơĭt. Snăn hdră êlan mơ̆ng êpul hgŭm čiăng mâo klei bi hgŭm kjăp hŏng dŭm knơ̆ng bruă, čiăng bi hơĭt hiŏn ênoh ênil bi mnia mblei, lehanăn dưi mă bruă hŏng klei kjăp sui”.

Knhal jih thŭn 2019, mâo bruă sang čư̆ êa đru, êpul hgŭm bruă pla ana hluăt mrai să Hòa Lễ mâo mkŏ mjing. Mơ̆ng anăn, lu gŏ sang bi pla ana rông hluăt mrai, čiăng mđĭ ênoh mâo ba wĭt. Mơ̆ng 4 čô tal êlâo truh ară anei êpul hgŭm mâo leh êbeh 30 gŏ sang hgŭm pla mjing ana rông hluă tmrai, lehanăn rông hluăt. Nguyễn Mạnh Hiếu, ti alŭ mrô 12, să Hòa Lễ, kdriêk Krông Bông brei thâo:

“Mơ̆ng leh mŭt hlăm êpul hgŭm snăn dưi bi hriăm êmuh, lehanăn bi đru hlăm klei mă bruă hŏng jih jang mnuih kơ bruă rông hluăt, ƀuh jing ênưih hĭn. Ară anei gŏ sang kâo pla leh truh 1,2ha, ară anei hlăm wang sa mlan mâo rông truh dua huôm”.

Tui si Đoàn Hữu Nhị, k’iăng khua adŭ bruă lŏ hma kdriêk Krông Bông, čiăng pral mđĭ bi lar bruă pla ana rông hluăt mrai, kdriêk mkŏ mjing leh êpul hgŭm bruă, mâo klei bi hgŭm pla mjing ana rông hluăt mrai să Hòa Lễ; mkŏ mjing klei mjuăt bi hriăm, đru mjeh ana rông hluăt mrai, lehanăn mjeh hluăt, mbĭt hŏng djăp mta mnơ̆ng pioh kơ bruă rông hluăt kơ mnuih ƀuôn sang ti 2 boh să Čư̆ Drăm, Hòa Lễ; nao ksiêm ti đa đa krĭng mâo klei găl pioh ngă bruă rông hluăt mrai. Truh ară anei, kdriêk mâo leh êbeh 50 gŏ sang pla ana rông hluăt mrai, hŏng ênhă êbeh 50 ha. Đoàn Hữu Nhị lač:

“Bruă pla ana rông hluăt mrai ti Krông Bông mphŭn mâo mơ̆ng 3-4 thŭn kơ anei, boh nik bluh đĭ lu hlăm dŭm thŭn giăm anei. Hmei mâo leh hdră êlan pŏk phai thiăm ênhă pla mjing ana rông hluăt mrai, hlăm klei bi hgŭm ngă bruă mjing klei găl lehanăn mjing bruă knuă mrâo kơ mnuih ƀuôn sang”.

Hŏng klei jăk anăn jing, amâo mâo guôn lu hrue ai mă bruă ôh, wưng ba wĭt pral boh tŭ dưn, čhĭ mnia hơĭt, pla ana rông hluăt mrai hlăk dôk đĭ kyar, jing leh bruă jăk hŏng mnuih ƀuôn sang ti čar Daklak. Anei jing hdră mâo ba wĭt leh lu klei čang hmăng, bi mlih mnơ̆ng pla, mnơ̆ng rông, dưn yua mnuih mă bruă tinăn mtam, đru ba wĭt klei tŭ dưn hlăm bruă duh mkra kơ alŭ wăl./.

Leh lu thŭn rông hluăt mă mrai, Trần Hiển Toán, ti să Hòa Lễ, kdriêk Krông Bông, čar Dak Lak dưi mâo lu klei hriăm. Knŏng ktuê dlăng, ƀâo mnâo hlăm sang rông ñu dưi thâo klă boh sĭt mơ̆ng hluăt leh anăn hdră êlan kriê dlăng găl guôp.

Hlue si Trần Hiển Toán, hŏng bruă mâo lu anôk bruă duh mkra hlăm bruă rông hluăt mrai mkăp boh leh anăn hluăt ana, phung rông hluăt mrai ară anei mâo lu klei hrŏng ruah. Mnuih ƀuôn sang srăng blei boh leh anăn čŏng mkrăm leh anăn rông hluăt mơ̆ng điêt. Amâodah ăt dưi ruah rông, hlue si grăp gưl thŭn. Msĕ si gŏ sang ñu, ară anei knŏng blei mjeh ti thŭn tal 4, jing mjeh hluăt prŏng hĭn, kñăm bi hrŏ wưng rông leh anăn bi hrŏ klei luč liê.

Grăp thŭn, Toán rông hluăt mrai hlăm 3 yan: yan mnga mơ̆ng knhal jih mlan 2 truh akŏ mlan 5, yan bhang mơ̆ng krah mlan 5 truh knhal jih mlan 8, yan hrui mă mơ̆ng mlan 9-11.  Hluăt mrai knŏng ƀơ̆ng hla rông hluăt mrai anăn êlâo kơ rông hluăt, brei mprăp êlâo đang ana rông hluăt mrai hŏng hnơ̆ng hla bi djăp. Hla rông hluăt mrai brei bi mâo lu mnơ̆ng tŭ jăk, hla mtah, lu ktăk, pĕ djŏ wưng, kriê pioh bi jăk leh anăn djă hnơ̆ng čiăng. Ana rông hluăt mrao khua leh, lu êa, lu mta đạm, mda mkă hŏng gưl pla… hmăi amâo jăk ôh kơ hluăt msĕ si truh kơ prŏng amâo bi mdrăng, ênưih mâo klei ruă, hruh êpih… ngă luč liê lu. Toán brei thâo klei thâo hrui pĕ, kriê pioh hla rông hluăt snei:

Tơdah ana rông hluăt mrai dlông êgao kŏ snăn pô lui snăn 20 hruê, jing mdei pruê hbâo leh anăn krih êa drao mdjiê hluăt. Tơdah hluăt mrai ba wĭt snăn ênggao kơ knăt hla mâo 4 pŏk snăn pô pĕ 4 pŏk hla kơ hluăt êđai ƀơ̆ng êlâo. Leh hluăt prŏng snăn pô pĕ truh phă gŭ, mă jih hla hlăm ana leh anăn lui hĕ hla khua ti phŭn. Tơdah lui êduk anăn snăn ana ăt hriê kơ prŏng mơh, ăt pruê hbâo, krih êa. Tơdah mnuih ƀuôn sang khăt ana brei hluăt hlŏng ƀơ̆ng snăn lui êduk êlâo sa hruê kăm čiăng kơ hnơ̆ng êa drao krih kơ ana pla mjing leh anăn hbâo pruê srăng trŭn ti phŭn. Brei krih êa kơ hla mâo hnơ̆ng hơuh, amâo krih lu ôh, êa lu jing amâo jăk kơ hluăt ôh. Tal dua jing đăm brei kđăl krip sui ôh, hlăm wang dŭm mmông brei pŏk sa blư̆ čiăng kơ hla đung êwa. Tơdah hla rông hluăt srăng hlơr srăng ba klei ruă kơ hluăt mrai. Bi hluăt mrai mâo klei ruă amâo dưi mdrao ôh.

Čiăng rông bi jăk hluăt mrai snăn sang rông brei bi êđăp, hnơ̆ng hlơr mơ̆ng 25-30 độ. Dưm sang rông hluăt mrai ti anôk thu ñĕ kơ dưm nah yŭ, ngŏ. Hnơ̆ng hơuh bi djŏ guôp kơ hluăt mrai êđai mơ̆ng 80 – 85%, hluăt prŏng 70-75%.  Hluăt mrai amâo ư ôh hŏng mđiă ktang, kyua anăn anôk rông brei mmăt ƀơ ƀiă, ñĕ đăm mâo angĭn thut. Leh grăp gưl hrui mă hluăt brei bi doh bi jih čiăng kơ jih jang kdrăp rông hluăt mrai msĕ si: mnơ̆ng khăt hla rông hluăt mrai, mnal klŭm, kdô dưm, ê ei, jep… dưm jih jang hlăm adŭ krih êa drao Phoocmol 4% dưm bi krĭp hlăm 24 mmông, leh anăn ƀhu krô leh anăn lŏ rao tal dua kơh rông hluăt mrai mrâo.

 Hlăm hdră rông hluăt mrai, êđai hluăt (thŭn 1 – 2 – 3) jing yuôm bhăn prŏng snăk truh kơ boh tŭ rông hluăt mrai prŏng (thŭn 4-5). Hluăt êđai brei dưi kriê dlăng bi jăk, êđai hluăt dưi dưm sa tal ni lông êpih čiăng krơ̆ng hnơ̆ng hơuh, rơ̆ng kơ hla hluăt mtah sui. Sa hruê sa mlan brei ƀơ̆ng 4 truh 6 blư̆, 6 mmông sa blư̆. Hluăt mrai thŭn 4-5, ƀơ̆ng lu ƀiădah ai ktang mdrơ̆ng hŏng klei ruă awăt, ênưih mâo klei ruă. Hluăt mrai prŏng brei mâo anôk êđăp, ñĕ kơ angĭn thut leh anăn mđiă mtrang ktang. Ñĕ kơ hnơ̆ng adiê bi mlih pral đei.

 Hlăm klei rông, hluăt mrai srăng mâo dŭm mta klei ruă djŏ tuôm kơ kman leh anăn ruê. Kơ mta phŭn ba klei ruă, Trần Hiển Toán brei thâo:

 Klei ruă tian kyua kman ngă, hluăt amâo dưi hdĭp ôh hŏng êa lu ñu ƀơ̆ng thu. Tơdah krih lu êa hlăm ê i rông snăn êa iêk leh anăn eh hluăt mâo mta amoniac srăng mâo mmao, boh nik hlăm yan hjan, êa lu snăn srăng mâo lu klei ruă, djiê lu. Tal dua jing si ngă pô srăng ngă kơ sang brei bi êđăp, doh. Mnuih ƀuôn sang amâo bi mdoh, rao eh snăn amâo doh ôh, tơdah hluăt mdih pĭt snăn tuh suôr ênưih djŏ kman ruă. Tal tlâo jing ruê. Ruê anei kyua mơ̆ng hluăt amâo djŏ mơ̆ng êngao ôh. Ruê anăn dlông hĭn leh anăn jŭ hĭn, mlâo jŭ leh anăn siap dlông hĭn mơh.  Sa drei ruê dưi duč 600 drei hluăt.

 Čiăng hmao ƀuh leh anăn gang mkhư̆ klei ruă, mnuih ƀuôn sang brei mđing ksiêm dlăng nanao sang rông leh anăn ê i rông. Tơdah mâo klei bi knăl msĕ si: hluăt amâo đei lŏ ƀơ̆ng mnơ̆ng, êrui êmưt, asei mlei êwang, êmưt prŏng, anôk rông ƀâo hngir… snăn brei ksiêm dlăng čiăng thâo ya klei mâo leh anăn hmao mâo hdră msir mgaih bi djŏ guôp. Trần Hiển Toán ktrâo lač kơ hdră msir mgaih tơdah hluăt mrai mâo klei ruă snei:

 Brei thâo hnưm, si ngă čiăng kơ mphŭn mâo snăn pô msir mgaih mtah snăn jing jăk. Tơdah ñu ruă tian snăn brei mă êa drao ruă tian, klei ruă kyua kman snăn mă êa drao kman, jing yua êa drao hrah leh anăn êa drao kpŭng.  Dua êa drao anei jing dua mta mdê mdê, tơdah brei mnăm hlăm sa mmông 4-5 snăn srăng jing hơăi mang amâo tŭ dưn ôh. Kyua anăn, brei bi taih hruê, gang mkhư̆ jing hruê êlâo leh anăn hruê êdei jing brei mnăm dua hruê.

Čiăng rông hluăt mrai tŭ jing, phung rông hluăt mrai brei rơ̆ng bi doh anôk rông, bi doh gang mkhư̆ klei ruă kbưi hŏng krĭng mâo êa drao mdjiê hluăt, mdjiê hdăm. Brei rơ̆ng hnơ̆ng hlơr, hnơ̆ng hơuh, mđiă mtrang bi djŏ guôp hŏng klei hluăt hriê kơ prŏng. Mbĭt anăn, bruă mprăp pla ana rông hluăt mrai čiăng mâo djăp mnơ̆ng ƀơ̆ng doh, mkăp kơ hluăt hlăm grăp gưl thŭn srăng đru kơ hluăt hriê kơ prŏng kjăp, kñăm djăp hnơ̆ng thŭn leh anăn mâo hruh mrai djăp hnơ̆ng jăk. Phung rông ăt brei duah êlâo anôk ba čhĭ kơ mnơ̆ng dhơ̆ng čiăng ba klei tŭ dưn bruă duh mkra kơ gŏ sang.