Hlue si klei ksiêm yap mơ̆ng Êpul hgŭm klei ruă brŭ lu ala čar, thŭn 2020 ti Việt Nam, ênoh mnuih mâo klei ruă brŭ đĭ 9 gưl (dôk tal 90/185 ala čar) leh anăn ênoh mnuih djiê kyua klei ruă brŭ đĭ 6 gưl (dôk tal 50/185 ala čar) mkă hŏng klei yap thŭn 2018. Đăo tĭng mâo 182.563 čô mnuih ruă mrâo leh anăn 122.690 čô djiê kyua klei ruă brŭ. Hlăm 100.000 čô mnuih snăn mâo 159 čô đăo mâo klei ruă brŭ leh anăn 106 čô djiê kyua klei ruă brŭ. Wăt tơdah ênoh mnuih djiê lu ƀiădah klei ruă brŭ tơdah thâo ƀuh hnưm, ênoh mdrao hlao ăt mâo lu. Bruă pral ktuê dlăng thâo ƀuh hnưm klei ruă brŭ srăng đru kơ bruă mdrao mâo klei tŭ dưn hĭn hŏng ênoh bi liê ƀiă. Êngao kơ ktuê dlăng, bruă thâo săng leh anăn thâo kral dŭm klei bi knăl kyua klei ruă brŭ ngă srăng đru kơ mnuih ruă pral nao ti dŭm anôk mdrao mgŭn čiăng dưi hmao ksiêm mkă leh anăn mâo hdră mdrao bi djŏ guôp. Klei ruă brŭ, hlue si hnơ̆ng mâo hlăm asei mlei - êrah, amâodah lar hlăm jih asei mlei srăng mâo klei bi knăl msĕ si hrŏ knăng amâo thâo phŭn agha, êmăn êmiêk, êngoh hlơr, ruă sui, bruă djŏ tuôm kơ klei huă ƀơ̆ng, bŏk amâodah bi kđuič hlăm klĭt, mtŭk amâo thâo hlao... ăt mâo lu klei mkăn.

 Ruă duam kyua klei ruă brŭ êhŭng, êbeh sa thŭn êgao, pô ruă Lê Thị N (dôk ti ƀuôn hgŭm Ea Tam, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt) găn leh sa klei bliah leh anăn 7 blư̆ mdrao hŏng êa drao hoá chất. Hlue si N, kyua amâo răng, amâo nao ksiêm mkă čiăng thâo ƀuh leh anăn mdrao hnưm anăn čŏng blei êa drao mnăm, prăk luič asei mlei ruă, luič hĕ wưng yuôm bhăn čiăng mdrao klei ruă, truh ruă đei amâo dưi lŏ krơ̆ng ôh nao sang êa drao snăn klei ruă ñu truh ti wưng hnui leh. Lê Thị N brei thâo:Kâo ruă nanao, nao ksiêm mkă, nao sang êa drao lu blư̆, truh tal 4 kơh thâo ƀuh klei ruă, aê mdrao lač mâo klei ruă brŭ. Mrâo êgao khăt leh mkrah êhŭng. 8 anôk brŭ hlăm anăn mâo 1 anôk tưp kơ anôk mkăn. Phung aê mdrao lač mnuih ƀuôn sang pô ngă bruă êla truh kơ ruă duam amâo dưi lŏ mă bruă ôh snăn nao ksiêm mkă snăn hlăk anăn ti wưng knhal tuič leh. Ară anei, anak čô hlăm sang hlei pô ruă snăn nao ksiêm dlăng čiăng thâo kral klei ruă. Kâo ăt nao ksiêm mkă ti êngao, blei kñĭt, mnăm lu mta mnơ̆ng, amâo hlao ôh, knhal tuič ƀuh mâo klei ruă brŭ wưng knhal tuič. Kâo kyua mdrao ti sang anăn snei. Ăt liê lu prăk, prăk blei kpŭng kñĭt, êa hnuê dliê sa êklăk sa lit ăt kăn hlao.

Sĭt lač kơ klei ruă brŭ snăn lu mnuih srăng lač anăn jing klei djiê kơ phung mâo klei ruă. Klei anei mâo mơ̆ng boh sĭt ênoh mnuih djiê kyua klei ruă anei ngă mâo lu. Ăt kyua anăn klei ruă brŭ dưi dlăng jing klei ruă huĭ hyưt, brei thâo răng čiăng thâo ƀuh ƀrư̆ hnưm ƀrư̆ jăk. Khădah snăn, sĭt ƀuh klei bi knăl mdê êdi kơ klei ruă, lu mnuih amâo thâo răng nao ksiêm mkă, êla klei ruă mâo klei bi knăl klă hĭn snăn ti wưng knhal tuič leh. Amai Nguyễn Thị L. dôk jưh ti ƀuôn hgŭm Thống Nhất, wăl krah Ƀuôn Hồ, čar Dak Lak, brei thâo:Hlăk êlâo ung kâo khăng djŭp hăt leh anăn mtŭk, kâo bi mĭn ñu mtŭk kyua djŭp hăt ƀiădah êdei anei nao ksiêm mkă lu blư̆ ti sang êa drao arăng lač ruă ksŏ. Leh anăn, ñu mtŭk lu hĭn, êmăn, hrŏ ai gŏ sang ba nao dŏng mdrao snăn ksŏ kô̆ jih, anăn bliah čiăng mă jih êa jhat. Leh anăn mă rup CT snăn mâo bŏk brŭ. Klei suaih pral ñu hroh pral, ñu ƀơ̆ng ƀiă, găn êrô dleh dlan, dleh bi êwa, hrŏ ai pral, pô bi mĭn kyua djŭp hăt lu leh anăn mtŭk amâo bi mĭn ôh kyua ruă ksŏ. Kâo mtă kơ hlei pô dôk djŭp hăt snăn lui yơh, dŭm klei bi knăl mtŭk lu snăn brei nao mă rup CT hnưm čiăng mdrao đăm lui ôh msĕ si ung kâo snăn hnui đei, hlăk ƀuh snăn ti wưng knhal tal 4 leh amâo dưi lŏ mdrao ôh.”

Ti Dak Lak, phung djŏ klei ruă brŭ dôk mâo klei bi knăl đĭ. Klei ksiêm yap mơ̆ng Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư brei ƀuh, thŭn 2020, sang êa drao mdrao kơ êbeh 5.700 čô ruă brŭ. Thŭn 2021, ênoh mnuih ruă brŭ đĭ 6.795 čô. Hlăm anăn phung mâo klei ruă brŭ khăng tuôm lu hĭn jing klei ruă brŭ tiê, brŭ ksŏ, brŭ ksâo, brŭ êhŭng leh anăn klei ruă brŭ êlan mơiêk. Klei năng hưn brei răng jing ênoh mnuih ruă brŭ amâo djŏ knŏng phung khua thŭn ôh ƀiădah hlăk ƀrư̆ kơ phung ƀiă thŭn, boh nik klei ruă brŭ tiê, brŭ ksâo leh anăn êlan huă mnăm. Aê ndrao CKI (thơ̆ng kơ adŭ mdrao 1) Nguyễn Viết Luân, Anôk mdrao kơ klei ruă bŏk biăm, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo:Klei ruă brŭ jing klei ruă ngă kơ tế bào đĭ lêč amâo dưi ktuê dlăng ngă kơ hnơ̆ng tưp lar hlăm dŭm anôk mkăn hlăm êlan êrah. Hlăm anôk bŏk brŭ snăn tế bào srăng đĭ lêč amâo dưi ktuê dlăng, ngă kơ anôk bruă anăn amâo dưi lŏ ngă bruă. Sĭt anôk brŭ anăn ƀrư̆ prŏng srăng ngă kơ anôk riêng gah. Dŭm tế bào brŭ srăng mjing dŭm anôk ruă mrâo. Tế bào brŭ ngă bi kpăk êlan êrah prŏng, bi kpăk êlan bi êwa, êlan huă ƀơ̆ng, ngă bi êkŏ êrah, dŭm anôk êka điêt ăt ngă kơ êrah amâo thâo êkŏ ôh, ngă kơ mnuih ruă hroh ai, amâo mâo klei dưi mdrơ̆ng hŏng klei ruă mkăn.

 Klei ruă brŭ jing klei huĭ hyưt kơ mnuih ruă kluôm rŏng lăn, klei ruă ngă kơ dŭm êklăk čô mnuih djiê hlăm grăp thŭn. Khădah snăn, klei ruă brŭ jing klei ruă dưi mdrao hlao tơdah ƀuh hlăm wưng hnưm leh anăn hmao mdrao. Ksiêm mkă klei ruă brŭ đru drei thâo ƀuh hnưm, wăt tơdah ka mâo klei bi knăl. Bruă thâo ƀuh hnưm leh anăn mdrao ăt đru kơ mnuih ruă amâo tŭ klei dleh dlan kơ asei mlei amâodah ai tiê. Êngao anăn, mdrao hnưm amâo ngă luič liê prăk kăk kơ mnuih ruă ôh. Kyua anăn bruă ksiêm dlăng hnưm klei ruă jing klei brei ngă hŏng phung huĭ mâo klei ruă./.

Ară anei, ênoh mnuih ruă bŏk brŭ ƀrư̆ hruê ƀrư̆ mâo lu, hlăk ênoh mnuih hmao ƀuh klei ruă anei hnui đei, ngă kơ hdră mdrao amâo đei tŭ dưn lehanăn luič liê lu ngăn prăk. Čiăng đru kơ drei thâo săng hĭn kơ klei ruă brŭ. Pô čih klei mrâo kơ kdrêč anei mâo klei bi blŭ hrăm hŏng aê mdrao thơ̆ng kơ adŭ mdrao 1 Nguyễn Viết Luân, adŭ mdrao klei ruă anei, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư.

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo, si ngă mta phŭn ngă truh klei ruă brŭ ?

Aê mdrao Nguyễn Viết Luân: Phŭn agha ngă truh klei ruă brŭ dưi mbha jing 2 êpul. Êpul mta phŭn êngao asei mlei leh anăn êpul mta phŭn hlăm asei mlei. Êpul mta phŭn ngă truh klei ruă brŭ êngao asei mlei mâo wăl hdĭp mda, mnơ̆ng ƀơ̆ng huă, leh anăn dŭm mta msĕ si pui UV dưi ngă truh klei ruă brŭ êngao klĭt, djŏ tuôm hŏng dŭm mta phóng xạ, klei mtuh boh ƀom hạt nhân, tuôm hŏng pui X ăt ngă mđĭ klei arưp aram mâo klei ruă brŭ. Dŭm mta êwa čhŏ, dŭm ra êa drao ruă mơ̆ng bruă tuh tia, boh nik jing săp hăt hla jing sa mta hlăm dŭm mta phŭn ngă truh lu mta klei ruă brŭ. Hlăm săp hăt hla mâo êbeh 70 mta ngă truh klei ruă brŭ leh jing 1 hlăm dŭm mta phŭn ngă truh 15 mta klei ruă brŭ mdê mdê, êngao kơ klei ruă brŭ hlăm ksŏ lŏ mâo klei ruă brŭ kŏng đŏk, ƀăng đŏk, ƀrŭ hlăm pŭng êa m’iêk, êlan prô̆č êhŭng, klei ruă brŭ hlăm êlan êa m’iêk lehanăn ksâo. Êngao kơ dŭm mta phŭn anăn, klei huă ƀơ̆ng amâo mâo djŏ, êmŏng đei leh anăn ƀiă kpư̆ mgei ăt jing sa hlăm dŭm mta phŭn ngă truh klei ruă brŭ. Ƀơ̆ng lu đei dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu prăi, amâo mâo mta êdjao jing sa hlăm dŭm mta phŭn ngă truh klei ruă brŭ hlăm prô̆č khua. Dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng tram bi msăm hŏng hra, mnơ̆ng ƀơ̆ng msĭn hŏng dŭm mta mâo Nitrosamin ngă truh klei huĭ hyưt mâo klei ruă brư̆ hlăm kuôp êhŭng, êlan prôč êhung. Dŭm mta mdiê kuê leh brŭ, kƀoh ƀơ̆ng mâo mta ruă Amatoxin, jing mta ruă ngă truh klei ruă brŭ hlăm tiê. Êngao kơnăn, hlăm brô 20% dŭm mta klei ruă mơ̆ng kman ăt ngă truh klei ruă brŭ. Sitôhmô, klei ruă brŭ hlăm tiê djŏ tuôm hŏng klei bŏk tiê mơ̆ng kman B, C, kman bŏk kđuič hlăm mnuih msĕ si HPV ngă truh klei ruă ƀrŭ sang anak hlăm phung mniê, dŭm mta kmam kprêñ, kman HP… Êngao kơnăn kreh mâo kyua thŭn leh khua, gen, mâo hlăm brô 5 -10% klei ruă brŭ jing klei ruă mơ̆ng tian amĭ.

-Êjai mdrao klei ruă brŭ, ya mta phung ruă srăng mđing ơ Aê mdrao ?

Aê MdraoNguyễn Viết Luân: Êjai thâo pô mâo klei ruă brŭ, pô ruă leh anăn gŏ sang mâo klei rŭng răng êdi. Ƀiădah, ară anei bruă mdrao mgŭn klei ruă brŭ mâo leh lu hdră leh anăn hdră mnêč mrâo mrang, dưi mdrao klei ruă hŏng klei hơĭt êjai hưn kơ mnuih ruă, mnuih ruă leh anăn gŏ sang đăm rŭng răng ôh. Anăn jing klei yuôm bhăn sơnăk leh anăn srăng hluê ngă djŏ hdră mdrao mgŭn mơ̆ng aê mdrao hưn mdah leh. Čiăng mđing sơnei, êlâo kơ mdrao mgŭn čiăng mâo asei suaih dưi mdrao mgŭn hŏng bruă rơ̆ng klei suaih pral, huă mnăm ênŭm mta jăk kơ asei mlei, amâo mâo dưi djŭp hăt amâodah dŭm mta bi rañ. Hlăm klei mdrao mgŭn hóa trị, xạ trị, mnuih ruă srăng mâo dŭm mta msĕ si êngoh hlơr kyua hrŏ aruăt êrah, blĕ ô̆, mnuih ruă srăng mnăm êa lu, ƀơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng m’êa, ƀơ̆ng ksă, mnăm ksă, rao kiê kngan êlâo kơ huă ƀơ̆ng čiăng bi hrŏ dŭm mta kman mjhua klei găl. Leh mdrao mgŭn, asei mnuih ruă mâo leh klei suaih, mnuih ruă čiăng rơ̆ng klei ƀơ̆ng huă djŏ guôp, amâo mâo ƀơ̆ng lu đei leh anăn nao mkă dlăng sĭt djŏ hruê hluê si klei mtă mơ̆ng phung ngă bruă mdrao mgŭn čiăng mâo hdră kriê dlăng klei suaih pral pô.

-Ơ Aê mdrao, si ngă klei ih mtă mtăn hŏng mnuih ƀuôn sang čiăng đăm lui ôh mmông yuôm mdrao klei ruă brŭ ?

Aê Mdrao Nguyễn Viết Luân:  Kâo tuôm leh hŏng lu mnuih, leh thâo pô mâo klei ruă brŭ, mâo klei rŭng răng êdi, pŏk hlăm internet duah dlăng dŭm klei čih amâo mâo djŏ, yua dŭm mta êa drao ka mâo ôh phŭn bruă mdrao mgŭn, Dŭm êpul êya bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn tŭ yap leh. Leh mnuih ruă lŏ nao ti sang êa drao ƀuh klei ruă kjham leh, luč klei găl dưi mdrao mgŭn. Kyuanăn, kâo mâo klei mtă hŏng phung mâo klei ruă brŭ, mnuih ƀuôn sang msĕ sơnei, srăng nao mkă dlăng grăp tuôr čiăng hmao ƀuh hnưm, mdrao mgŭn hnưm. Ară anei, klei ruă ƀrŭ amâo lŏ jing klei ruă hlŏng djiê ôh, mâo leh lu hdră mdrao mgŭn leh anăn mâo boh tŭ dưn, tơdah tăp amâo mâo myun mâo leh klei ruă brŭ, srăng nao mtam ti dŭm anôk bruă mdrao mgŭn, sang êa drao mâo aê mdrao thơ̆ng kơ bruă, čiăng dưi mkă dlăng, bi klă, đăo knăl klei ruă čiăng mâo hdră mdrao djŏ guôp, hluê ngă djŏ srăng mâo boh tŭ jăk hĭn, čiăng kơ mnuih ruă amâo lŏ tŭ ôh dŭm klei ruă hlăm kđeh, klei hmăi mơ̆ng ruă hŏng phung ruă.

-Akâo kơ aê mdrao brei thâo, si srăng ngă čiăng gang mkhư̆ klei ruă brŭ ?

Aê mdrao Nguyễn Viết Luân: Hluê si klei mtă mơ̆ng Êpul hgŭm gang mkhư̆ klei ruă brŭ Ơrôp, 40% phung mâo klei ruă brŭ dưi gang mkhư̆. Gang mkhư̆ hŏng hdră mâo klei huă ƀơ̆ng djŏ guôp, ƀơ̆ng lu hla djam, boh kroh, lu mta êdjao, ƀiă mta prăi, ƀiă kđeh čim, rơ̆ng klei kpư̆ mgei grăp hruê, ƀiă êdi jing 30 mnĭt. Rơ̆ng kơ sa asei mlei bi kna, amâo mâo brei êmŏng đei, klei êmŏng jing sa hlăm dŭm mta phŭn ngă truh klei ruă brŭ. Êngao kơnăn đăm djŭp hăt, đuê̆ kbưi mơ̆ng săp hăt. Tơdah dưi thâo klă phŭn agha dŭm klei ruă mơ̆ng kman dưi ngă truh klei ruă ƀrŭ srăng mâo hdră gang mkhư̆. Phung ruă leh anăn mnuih ƀuôn sang čiăng thâo klei anei, klei ruă brŭ dưi mdrao hlao tơdah hmao ƀuh hnưm, kyuanăn sĭt truh hlăm ênuk thŭn ênưih mâo klei ruă brŭ amâodah mơ̆ng 40 thŭn kơ dlông, srăng mâo hdră nao mkă dlăng, čiăng hmao ƀuh hnưm leh anăn mdrao jih hnơ̆ng. Mâo đa đa klei ruă brŭ mâo leh vaccine gang mkhư̆ msĕ si bŏk tiê mơ̆ng kman B, C, vaccine HPV gang mkhư̆ klei ruă ƀrŭ hlăm sang anak. Srăng tlŏ mgang dŭm mta vaccine anei čiăng bi hrŏ klei mâo klei ruă brŭ.

Lač jăk kơ ih lu !