Hnơ̆ng êrah đĭ jing hnơ̆ng êran êran hmăi kơ êlan aruăt êrah, dưi bi êdah hŏng dua ênoh mrô jing hnơ̆ng êrah tâm thu leh anăn hnơ̆ng êrah tâm trương. Hlue anăn, hnơ̆ng êrah dưi bi mklă kah knar ti gŭ 130/85 mmHg (mi-li-mét thủy ngân). Hnơ̆ng êrah 140/90 mmHg hnơ̆ng êrah đĭ.

Hlue si klei ksiêm yap mơ̆ng Anôk bruă mdrao mgŭn (Phŭn bruă mdrao mgŭn), Việt Nam ară anei mâo hlăm brô 17 êklăk čô mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ ƀiădah mâo truh mkrah wah hlăm anăn ka thâo ƀuh leh anăn êbeh 70% ka dưi mdrao mgŭn. Hnơ̆ng êrah đĭ hlăm wưng sui amâo dưi mdrao mgŭn, ksiêm dlăng bi jăk srăng truh kơ klei kjham  msĕ si êbuh đih, dăl kboh, hroh ai kboh, hnơ̆ng truh kơ djiê srăng đĭ.

 Hlue si aê mdrao thơ̆ng, hŏng phung mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, êngao kơ bruă yua êa drao jih klei hdĭp hlue si aê mdrao ktrâo lač, klei yuôm bhăn hĭn jing brei bi mlih knuih dhĭp, mâo hnơ̆ng huă ƀơ̆ng bi djŏ, hrŏ ƀơ̆ng hra, ƀơ̆ng lu djam tam, lui hăt, kpiê, ƀiêr leh anăn mđĭ bruă mjuăt asei mlei. Anei jing klei đru kơ phung mâo hnơ̆ng êrah đdĭ hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă.

Vũ Đình Nhẫn (62 thŭn) ti ƀuôn hgŭm Ƀuôn Ma Thuôt, čar Dak Lak ƀuh pô mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ sui hŏng anei giăm 10 thŭn. Leh anăn dŭm thŭn snăn ñu ƀuh thiăm klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Mơ̆ng anăn truh ară anei, grăp mlan ñu nao ksiêm mkă ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư. Dŭm hruê giăm anei ñu ƀuh ruă kŏ, mkă hnơ̆ng êrah ƀuh đĭ snăn ñu mŭt đih mdrao ti Anôk mdrao kơ kboh (Sang êa drao prŏng Krĭng Lăn Dap Kngư”čiăng mdrao mgŭn. Vũ Đình Nhẫn brei thâo: ñu jih ai tiê hlăm bruă mnăm êa drao ƀiădah klei huă mnăm leh anăn mjuăt asei mlei ka rơ̆ng jăk. Tal anei kâo ƀuh ruă kŏ, mkă hnơ̆ng êrah đĭ truh 160, asei mlei êmăn êmiêk, kboh êran pral. Myun mơh hmao mdrao mgŭn kyua anăn klei ruă pral hlao, đjŏ hŏng êa drao.

Msĕ snăn mơh jing Nguyễn Thị Xê (82 thŭn) ti ƀuôn hgŭm Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak. Wăt tơdah thŭn khua leh ƀiădah ală ñu ăt adôk mngač, jơ̆ng kngan pral. Dŭm hruê êlâo, ñu ƀuh ruă kŏ snăk, tăp năng mmăt ală mta, čiăng ƀlĕ ô̆. Hlăk phung hlăm sang ba ñu ti Sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư dŏng mdro snăn hnơ̆ng êrah đĭ truh 220 mmHg. Xê brei thâo ñu ƀuh mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ hlăm brô 4 thŭn hŏng anei. Thâo klă klei huĭ hyưt kyua klei ruă anei anăn tơdah mâo klei bi knăl amâo  jăk kơ klei suaih pral snăn ñu nao ksiêm mkă dlăng mtam. Khădah snăn, ñu khăng ƀơ̆ng msĭn leh anăn truh ară anei ăt ka lui mơh klei mưng anei. Nguyễn Thị Xê brei thâo: Kâo ăt ƀơ̆ng msĭn mơh. Kâo huĭ mơh, anawn lŏ ƀơ̆ng kba. Phung anak kâo lač nanao kyua kâo amâo mưng ƀơ̆ng kba ôh, mâo wăt hra ƀăt kơh thâo huă êsei. Kâo mĭn kyua snăn hnơ̆ng êrah đĭ kyua anăn amâo mâo mnơ̆ng ôh, kyua anăn ară anei kâo srăng kăm”

Kơ mta phŭn ba klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, knŏng mâo hlăm brô 10% phung dưi bi mklă, giăm 90% adôk amâo dưi bi mklă ôh mta phŭn. Khădah snăn bruă mdrao mgŭn lač knuih hdĭp amâo djŏ hŏng klei mưng amâo jăk grăp hruê srăng mđĭ klei mâo klei ruă. Aê mdrao chuyên khoa 2 Ngô Văn Hùng, Khua anôk mdrao kơ klei ruă kboh (Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư) brei thâo: Ngă mâo klei ruaw hnơ̆ng êrah đĭ mâo 2 mta phŭn. Tal sa jing drei bi mklă mta phŭn, klei anei ƀiă, knŏng mâo hlăm brô 10% hlăm ênoh mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, anăn jing kyua klei đĭ knăng, klei ruă hlăm boh ƀleh, klei ruă kboh, amâodah klei ruă kơ aruăt êrah phŭn… Adôk 90% drei amâo thâo ôh ya mta phŭn. Khădah snăn, arăng ƀuh wăl hdĭp mda hmăo ktang snăk, drei ƀơ̆ng lu mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo lu hra, mnăm lu kpiê, ƀiêr, wăl hdĭp mda mrâo mrang, bruă tuh tia mkra mjing drei khăng rŭng răng, Stress, ƀơ̆ng msĭn đei. Mnuih Việt Nam ƀơ̆ng truh 15h hra/hruê, hlăk êjai anăn hlue si klei kčah mtrŭn mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn dlông rŏng lăn grăp čô mnuih knŏng dưi ƀơ̆ng 5g hra/ hruê. Ƀơ̆ng ƀăt, ƀiă djam tam, alah mjuăt asei mlei… dŭm mta anăn ngă kơ hnơ̆ng êrah đĭ.

 Hnơ̆ng êrah đĭ msĕ sipô mdjiê mnuih hgăm kyua klei mâo hgăm ƀiădah huĭ hyưt ñu ngă. Anei jing klei ruă amâo thâo hlao ôh brei mdrao mgŭn jih klei hdĭp. Kyua anăn čiăng hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă, phung ruă ngă djŏ klei mnăm êa drao leh anăn mâo sa klei hdĭp jăk. Anăn jing hrŏ hnơ̆ng ƀơ̆ng msĭn, rơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk djŏ guôp, lui hăt, kpiê, ƀiêr leh anăn mđĭ klei mjuăt asei mlei. Tơdah mâo klei bi knăl jêñ jêñ msĕ si ruă kŏ, mmăt ală mta, ƀlĕ ô̆… brei mdei, mkhư̆ klei kpư̆ hiu leh anăn hmao nao ksiêm mkă, ñĕ kơ klei truh kjham.

Dŭm klei năng mđing kơ klei ruă êrah đĭ

Klei ruă êrah đĭ mâo Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn bi hmô msĕ si “Klei ruă mdjiê mnuih hŏng klei ñăt ktiêp”, kyua dŭm klei bi êdah amâo klă, dleh thâo đăo knăl ba lu klei truh huĭ hyưt, ngă kơ ênoh mnuih djiê lu. Snăn, mnuih mâo klei ruă êrah đĭ si srăng ngă? Si srăng dlăng kriê klei suaih pral pô kñăm gang mkhư̆ klei truh amâo jăk, hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă? Nai êa mdrao êdah kdlưn Ngô Văn Hùng, Khua adŭ mdrao klei ruă kboh (Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư) srăng hâo hưn klă kơ klei ruă anei:

- Ơ aê mdrao! Klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ si klei bi knăl kreh ƀuh?

Aê mdrao Ngô Văn Hùng: Klei ruă mâo dŭm klei bi knăl ênưih thâo kral msĕ si ruă boh kŏ, hwir kŏ. Tơdah klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ sui nanao, kreh mâo dŭm klei bi knăl ƀrư̆ ƀrư̆, tơl mnuih ruă amâo mâo jăk thâo kral ôh, sitôhmô msĕ si dleh bi êwa, kƀah êrah, dlưh awăt boh ƀleh, bi gưl klei hwĭr kŏ jêñ jêñ. Mâo đa đa bhiâo riâo rit ruă hlăm đah da ktang phĭt. Mmông anei hnơ̆ng êrah đĭ ktang leh, tơl ñu ngă mčah araŭt êrah hlăm kboh, hlăm tian… lehanăn mnuih ruă đuĕ nao kơ djiê pral snăk. Dŭm klei bi knăl tal êlâo jing msĕ si ruă boh kŏ, hwĭr kŏ knŏng êdu, kyuanăn lu mnuih ruă amâo mâo mđing ôh, kăn nao mkă dlăng klei ruă rei. Kyuanăn, tơdah ƀuh dŭm klei bi knăl msĕ si drei mrâo bi êdah leh brei pral bi thâo kral, nao bi mkă dlăng yơh čiăng mâo hdr\a mdrao bi jăk.

- Ya mta klei amâo mâo jăk truh, tơdah klei ruă đuĕ nao kơ kjham hĭn, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Ngô Văn Hùng: Ti sang êa drao hmei kreh ƀuh dŭm klei ruă đuĕ nao kơ kjham leh mơ̆ng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, ngă truh kơ djiê hŏng klei pral mơh, yap anăn jing klei ruă đuĕ nao kơ kjham leh. Tal êlâo jing mnuih ruă mâo klei mčah aruăt êrah dlô, kluh êrah hlăm dlô, tơdah leh mă rup ƀuh êrah ling bŏ leh, leh kơ anăn mnuih ruă hlŏng truh kơ djiê yơh. Tal dua, mâo dŭm klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ ngă mčah aruăt êrah phŭn, đuĕ nao kơ djiê mơh. klei anei kbiă hriê mơ̆ng mnuih ruă, leh mâo klei ruă anei, ƀiădah amâo mâo mdrao ôh, ngă kơư aruăt êrah khăng, kđrêñ, ênưih mčah, bi tơdah drei thâo hnưm lehanăn mdrao aruăt êrah ăt srăng êun, lehanăn tơdah tuôm hŏng hnơ̆ng êrah đĭ, ăt srăng dưi bi kna hnơ̆ng êrah. Tal tlâo, mnuih mâo klei ruă kboh kjham bhiâo riâo rit, phung ruă s leh ba kơ sang êa drao ăt truh kơ djiê pral mơh. Êngao anăn, tơdah klei ruă mâo hnơ̆ng êrah đĭ amâo mâo klei mdrao mgŭn ôh, srăng kbiă hriê lu mta klei ruă dleh dưi hlao, jing huĭ hyưt snăk, sitôhmô mâo klei ruă boh ƀleh dleh hlao kbiă hriê mơ̆ng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ. Snăn klei ruă mâo hnơ̆ng êrah đĭ huĭ hyưt hĭn êdi jing kơ klei ruă boh ƀleh yơh, tơah klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ leh đuĕ nao kơ kjham ngă kơ boh ƀleh truh ti hnơ̆ng 4, 5 kơh ƀuh dŭm klei bi knăl amâo mâo jăk hŏng boh ƀleh, kyuăan mơh lu mnuih ruă kreh amâo mâo mđing ôh , lehanăn knŏng mdrao mă keli ruă hnơ̆ng êrah đĭ đuič, lehanăn boh ƀleh mnuih ruă dôk snăn.

Kyua anăn, mơ̆ng klei anei hmei čiăng mtă kơ mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, brei drei hlŏng ksiêm mkă wăt boh ƀleh pô, ksiêm mkă êa mơiêk, ksiêm mkă êrah jêñ jêñ, pioh răng kriê boh ƀleh pô bi jăk, kyuadah lu mnuih ruă hlŏng amâo mâo mđing ôh kơ klei anei. Tơdah hnơ̆ng êrah đĭ, msĕ si drei bơ̆k bâo leh knuê, ai jeh êrah ktang snăk, ngă truh mčah aruăt êrah, boh nik mčah aruăt êrah dlô, kboh, lehanăn hlăm boh ƀleh, lehanăn dŭm aruăt êrah hlăm kđeh asăr đuĕ nao truh kơ kjham. Dŭm mta klei ruă dleh thâo hlao, snăn mnuih ruă bi thâo răng kriê, lehanăn mâo phung aê mdrao mta mtăn jêñ jêñ kơ mnuih ruă.

-Mâo đa đa mnuih ruă yua êa drao mdrao klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, hlăk êjai hnơ̆ng êrah hơĭt čŏng mdei yơh amâo lŏ mnăm êa drao ôh. Klei anei si srăng hmăi kơ bruă mdrao mgŭn?

Aê mdrao Ngô Văn Hùng: klei anei jing amâo mâo djŏ ôh. Tơdah êjai dôk mdrao klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, lehanăn yua tui si drei pô čiăng. Hnơ̆ng kčah jăk mơ̆ng klei êrah đĭ jing mơ̆ng 90/60 mmHg truh 120/70 mmHg, anăn jing hnơ̆ng êrah djŏ yơh. Sitôhmô mmông anei drei mnăm êa drao čiăng mkhư̆ klei êrah đĭ mil ti hnơ̆ng anăn. Drei dôk bi mĭn sa aruăt losor, mâo êa drao krơ̆ng hĕ, tơdah drei phưi êa drao, amâo lŏ mnăm ôh snăn snăn losor anăn srăng lŏ wĭt hđah kơ dlông. Mmông anăn ñu srăng đĭ ti hnơ̆ng ktang hĭn. Kyuadah hnơ̆ng êrah đĭ jing knơ̆ng kơ lu mta klei ruă, anăn jing mơ̆ng dŭm mta klei ruă mơ̆ng jar asei mlei pô, klei bi mtưp mơ̆ng amĭ ama, mơ̆ng klei ƀơ̆ng huă, mơ̆ng anôk hdĭp mda, lehanăn tơdah amâo mâo bi mlih ôh dŭm mta klei hmăi amâo mâo jăk kơ pô snăn, snăn tơdah lui hĕ mnăm êa drao, snăn hnơ̆ng êrah đĭ sĭt nik srăng lŏ mâo mtam.

-Ya ngă mâo đa đa mnuih mâo hnơ̆ng êrah đĭ êbeh kơ 140/90 mmHg ƀiădah amâo mâo bi knăl ƀuh ôh kơ klei amâo mâo jăk hlăm asei mlei? Lehanăn phung msĕ snăn si ngă čiăng bi mdrao mgŭn mơ̆?

Aê mdrao Ngô Văn Hùng: Mâo mnuih êjai nao mkă dlăng klei ruă, mkă hnơ̆ng êrah đĭ ƀuh êbeh 160/95 mmHg ƀiădah asei mlei diñu ăt msĕ si yăng đar, amâo mâo ƀuh klei bi knăl snei, sdih ôh, lehanăn êmuh aê mdrao si ngă guôn mnăm êa drao mơ̆? Êjai hnơ̆ng êrah đĭ êgao kơ 160/95 mmHg amâodah 140/90 mmHg kreh jing ai kpĭ hlăm lăm aruăt êrah ktang phĭt leh, lehanăn ñu ngă bi jhat aruăt hlăm lam, lehanăn bi jhat aruăt phŭn mơh, ngă jhat kơ jih dŭm anôk hlăm asei mlei hŏng klei ƀrư̆ ƀrư̆.  Mâo leh lu klei ksiêm duahdưi bi mklă, hnơ̆ng ênoh klei êrah đĭ snăn jing leh klei amâo mâo jăk kơ asei mlei, ƀiădah drei ăt lui snăn mơh, sĭt bnik ƀrư̆ ƀrư̆ srăng đuĕ nao kơ klei ktrŏ hĭn kơ asei mlei pô, ƀiădah lu mnuih amâo mâo ƀuh ôh klei anăn. Kreh ƀuh jing phung aê mdrao mdrao klei ruă kboh, lehanăn aruăt êrah jing thâo mtam mnuih mâo klei ruă hnơ̆gn êrah dĭ si srăng ngă, jing đăm bi jhat ôh kơ kboh, kơ boh ƀleh, lehanăn mtă mtăn mtam hdră mdrao mgŭn, wưng anei yơh jing wưng yuôm bhăn, amâo djŏ dôk guôn tơl truh ti wưng pia tal 4,5 kơh lŏ mdrao mgŭn. Snăn mnuih mâo keli ruă hnơ̆ng êrah đĭ năng bi tuôm hŏng phung aê mdrao kăp kčĕ, lehanăn mâo dŭm klei mkă dlăng, ciăng pral thâo ƀuh ya mta klei amâo mâo jăk phŭn tal êlâo.

-Hŏng klei mưng leh mdrao klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ hlăm lu thŭn, si klei aê mdrao čiăng mtă mtăn kơ mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, ciăng dưi hdĭp êđăp ênang hŏng klei ruă anei tơl jih klei hdĭp?

Aê mdrao Ngô Văn Hùng: Klei ruă hnơ̆gn êrah đĭ jing bi mnăm êa drao yơh, mnăm bi djŏ tui si klei aê mdrao mtă mtăn. Mbĭt hŏng anăn, brei bi mlih knhuah dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă, mjuăt asei mlei jêñ jêñ, brei gĭrr ƀiă êdi sa hruê 30 mnĭt, lehanăn grăp hrue kăp ƀiă êdi 5 hrue, jing knar hŏng 150 mnĭt/hrue kăm; amâo mâo djăp hăt, ƀơ̆ng kba, ƀơ̆ng lu djam mtam, bi hrŏ knăng asei mlei, sitôhmô bi hrŏ leh 1 mmHg, hrŏ 10kg jing mâo bi hrŏ truh 10mmHg leh, lui amâo lŏ djŭp hăt ôh bi hrŏ mâo mơ̆ng 10-15% hnơ̆ng ênoh klei êrah đĭ, bi hrŏ tress… djăp mta klei drei bi hrŏ mâo ƀiă snăn hnơ̆gn êrah đĭ srăng weĭt msĕ si aguah tlam. Kyuanăn mâo klei mtă mtăn bi mlih knhuah dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă, klei anăn jing yuôm bhăn êdi hlăm klei mdrao klei ruă hnơ̆ng êrah đi.

-Lač jăk kơ aê mdrao mâo kčĕ brei leh bŏ hŏng klei yuôm bhăn, tŭ dưn hŏng mnuih mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ!