Hluê si klei tĭng mkă mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp (CDC) čar Dak Lak, mơ̆ng hlăk mâo pô ruă HIV tal êlâo dưi hmao ƀuh hlăm thŭn 1993 truh kơ ară anei, čar Dak Lak mâo leh 2.192 čô djŏ HIV, hlăm anăn mâo 1.197 čô dôk hdĭp leh anăn 518 čô djiê. Ară anei 15/15 kdriêk, wăl krah, ƀuôn prŏng leh anăn 197/184 să/ ƀuôn hgŭm/ wăl krah čih yap mnuih djŏ HIV/AIDS. Ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt jing alŭ wăl mâo ênoh mnuih djŏ HIV lu hĭn, hŏng 906 čô. Ăt hluê si Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp (CDC), hlăm alŭ wăl, phung djŏ HIV/AIDS lu hĭn hlăm dua êpul mâo ung/mô̆/pui phung djŏ HIV leh anăn phung tlŏ sike. Hlăm anăn, phung êkei djŏ HIV/AIDS mâo hnơ̆ng 70,84% leh anăn mniê mâo 29,16%. Aê Mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh – Anôk mdrao gang mkhư̆ HIV/AIDS Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp (CDC) čar Dak Lak brei thâo:

Boh sĭt HIV hlăm alŭ wăl dleh dưi ksiêm dlăng. Hŏng klei čih hưn boh sĭt hmao ƀuh, klei ruă HIV mơ̆ng čar dôk đĭ lu hlăm êpul phung bi dôk hdơ̆ng êkei, hdơ̆ng mniê (MSM). Lu hĭn mơ̆ng êpul hlăm 15 – 49 thŭn (mâo 98,2%), jing lu sơnăk. Ară anei kyua mâo lu phung hriê dôk mơ̆ng anôk mkăn, bruă ktuê dlăng, kriê dlăng phung djŏ HIV mơ̆ng alŭ wăl anei nao grăp anôk leh anăn mơ̆ng dŭm anôk mkă tuôm hŏng lu klei dleh dlan.

Ayŏng T.B.V, dôk ti kdriêk Čư̆ Mgar, čar Dak Lak djŏ HIV hŏng anei êbeh 15 thŭn. Mơ̆ng hruê ƀuh mâo klei ruă, ñu kreh nao mkă dlăng, mâo êa mdrao đru kčĕ. Aê mdrao brei mnăm êa drao ARV hnưm. Êbeh 15 thŭn êgao, grăp mlan sĭt truh hruê, ñu nao ti anôk bruă gang mkhư̆ HIV/AIDS mkă dlăng, ksiêm dlăng hnơ̆ng kman leh anăn mă êa drao ARV. Kyua ngă djŏ klei mtô mơ̆ng aê mdrao, klei suaih pral ñu ăt dưi krơ̆ng kjăp, ñu dôk mô̆, k’kiêng anak leh anăn mă bruă msĕ yăng đar. Boh nik mô̆ anak ñu amâo mâo tưp klei ruă HIV mơ̆ng ñu. Lŏ hdơr wưng djŏ klei ruă, ayŏng T.B.V brei thâo:

Asei mlei awăt, êwang wĭt, 1 mlan gĭr huă ƀơ̆ng ƀiădah klei suaih pral amâo mâo hơĭt kyuanăn nao ti sang êa drao mkă dlăng. Boh tŭ djŏ HIV, čiăng bi klă hĭn kâo nao ti anôk mdrao HIV ti Nha Trang mkă dlăng. Êjai thâo pô djŏ HIV, kâo ngă djŏ hluê hdră mdrao mơ̆ng aê mdrao, mơ̆ng anăn truh kơ ară anei kâo mnăm êa drao nanao. Kâo dôk mô̆, mâo anak, kăn mâo klei dih nei leh. Pô hmao ƀuh hnưm srăng dưi hmao mdrao leh anăn bi hrŏ klei tưp, thâo pô mâo klei ruă srăng thâo hdră gang mkhư̆ čiăng amâo mâo bi tưp kơ gŏ sang.

Čiăng thâo pô djŏ HIV amâodah hơăi, knŏng nao ngă klei ksiêm mkă HIV ti dŭm anôk mdrao mgŭn đăo knang. Êngao kơnăn, tơdah đing amâodah čiăng răng mgang pô leh anăn phung riêng gah, bruă mkă dlăng HIV jing klei năng ngă. Thâo klă klei anei êjai mâo mnuih hlăm sang djŏ HIV, amao N.B.L, dôk ti ƀuôn hgŭm Tân Lập, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak hmar nao ti anôk mdrao gang mkhư̆ HIV/AIDS (CDC Dak Lak) čiăng mâo klei kčĕ leh anăn ksiêm mkă. Amai N.B.L yăl dliê:

Êjai hmư̆ mâo mnuih hlăm sang pô djŏ HIV, kâo bi kngar êdi, rŭng răng êdi. Khădah pô ƀiă jĕ giăm ƀiădah čiăng rơ̆ng klei êđăp ênang kơ gŏ sang kâo ăt nao mkă dlăng. Êlâo kơ truh tinei, kâo mĭn mơai tơdah tam djŏ HIV kâo hlŏng dlưh yoh. Biădah mâo phung aê mdrao đru kčĕ, kâo ƀuh ksiêm mkă hnưm jing klei năng ngă čiăng mdrao mgŭn ktang hnưm ktang jăk, kyua HIV ară anei mâo leh êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman, knŏng mnăm djăp êa drao, djŏ mmông ăt dưi hdĭp, mă bruă msĕ yăng đar.

Khădah bruă mkă dlăng hnưm HIV ba wĭt lu boh tŭ dưn, ƀiădah hluê si klei tĭng mkă, ară anei, hnơ̆ng mkă dlăng HIV ti čar Dak Lak ăt knŏng ƀiă, knŏng mâo mă hlăm brô 4,9%. Lu phung nao ngă klei ksiêm mkăn jing phung tlŏ sơke, bi dôk hdơ̆ng êkei, hdơ̆ng mniê, amâodah phung ruă hnak, phung mâo klei ruă tưp êjai bi dôk ung mô̆, phung mniê ba tian, anak mơ̆ng phung djŏ HIV…Phŭn agha hnơ̆ng ksiêm mkă HIV ƀiă kyua mnuih ƀuôn sang ka ƀuh klă boh tŭ dưn leh anăn klei yuôm bhăn mơ̆ng bruă ksiêm mkă HIV hnưm, ka mâo klei čŏng pô leh anăn  mprăp ai tiê čiăng mkă dlăng HIV. Lu mnuih dôk mâo klei hêñ, bi arăng bi kah amâo mâo nao mkă dlăng.

HIV jing sa mta kman bi toh hroh ai bi kdơ̆ng hlăm asei mlei mnuih, kman HIV ksŭng ngă leh anăn bi rai ai bi kdơ̆ng mơ̆ng asei mlei, ngă kơ asei mlei amâodưi lŏ bi kdơ̆ng hŏng dŭm mta phŭn klei ruă, truh kơ klei djiê. Kyuanăn, bruă mkă dlăng hnưm HIV jing bruă čiăng êdi. Kyuanăn, dŭm anôk bruă djŏ tuôm  mtrŭt mđĭ nanao bruă hâo hưn kơ klei yuôm bhăn mơ̆ng bruă mkă dlăng klei suaih pral, boh nik jing boh tŭ dưn mơ̆ng bruă mkă dlăng HIV hnưm, anăn jing hmao ƀuh hnưm leh anăn mdrao mgŭn hnưm, mơ̆ng anăn gang mkhư̆ klei tưp kơ pô mkăn leh anăn bi hrŏ ênoh mdrao mgŭn kơ pô ruă.

HIV/AIDS jing klei ruă tưp huĭ hyưt hmăi kơ klei suaih pral, klei hdĭp mnuih ruă. Klei ruă dôk mâo klei bi knăl mda asei hŏng ênoh mnuih ruă đĭ nanao, boh nik hlăm êpul phung bi dôk hdơ̆ng mniê, êkei. Čiăng đru mnuih kơ mnuih ƀuôn sang thâo săng klă hĭn kơ HIV/AIDS, êpul čih klei mrâo mâo leh klei bi trông hŏng aê mdrao CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh –  Khua Adŭ bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS Anôk ksiêm dlăng klei ruă čar Dak Lak:

-         Akâo kơ Aê mdrao brei thâo, êlan tưp phŭn mơ̆ng kman HIV lehanăn si klei bi êdah tơdah djŏ kman anei?

-Aê mdrao Sinh: HIV jing sa mta kman ñu ngă awăt hlăm ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng mnuih ruă. Tơdah mŭt hlăm asei mlei, kman anei srăng ngă jhat dŭm tế bào lympho T  (jing sa mta tế bào bạch cầu mâo bruă klam yuôm bhăn hlăm ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă) ngă kơ pô ruă awăt lehanăn ênưih djŏ dŭm klei ruă hlăm êlan prôč tian ngă amâo čiăng mnơ̆ng ƀơ̆ng, asei mlei êdu awăt, ngă jhat ksŏ, ngă kơ asei mlei ƀrư̆ hruê ƀrư̆ awăt hĭn ênưih mâo dŭm klei ruă ktrŏ lehkơnăn srăng đĭ nao kơ AIDS.

Êlan tưp phŭn mơ̆ng kman HIV jing êlan êrah (hdră mbŏ êrah, djŏ dŭm mta mnơ̆ng mâo êrah msĕ si juă aruăt êrŭm tlŏ, tlŏ matuĭ, yua mbĭt êrŭm, mbŏ êrah amâo thâo klă phŭn agha), tưp lar hlăm êlan bi mjĕ êkei mniê lehanăn tưp mơ̆ng amĭ kơ anak.

HIV mâo 3 wưng: Wưng tal 1 jing mrâo djŏ: Tơdah djŏ HIV, wưng anei jing dŭm hruê kăm tal êlâo truh kơ hruê kăm tal 12. Mmông anei mnuih ruă amâo mâo klei bi êdah ôh. Wưng tal 2 jing wưng hgăm: ti wưng anei mnuih ruă kăn mâo klei bi êdah lu mơh, wưng anei sui mơ̆ng 8 – 10 thŭn. Wưng tal 3 jing AIDS : Anei jing wưng mâo ji dŭm klei bi êdah msĕ si mđuič hlăm ƀăng êgei, hnak, ruă hlăm dlô, ruă hlăm klĭt kliêng…

-         Akâo kơ aê mdrao brei thâo hlei pô brei nao ksiêm mklă dlăng kman HIV hnưm?

-Aê mdrao Sinh: Mnuih brei nao ksiêm dlăng kman HIV hnưm jing mnuih huĭ srăng mâo klei ruă anei lu msĕ si phung mâo klei bi mjĕ êkei mniê, êkei hŏng êkei, mniê hŏng mniê, êkei bi mjĕ hŏng phung mniê knhông, phung yua mbĭt êrŭm tlŏ…. Jing mnuih brei nao ksiêm dlăng kman hnưm. Mnuih mâo klei ruă tiê B, C amâo dah mnuih hnak ksŏ, phung mniê ba tian. Jih jang brei nao ksiêm dlăng kman HIV čiăng dưm dưi mdrao tơdah djŏ.

-         Tơdah mâo boh tŭ ksiêm dlăng djŏ kman HIV, si hdră srăng đru kčĕ lehanăn mdrao mgŭn kơ pô ruă, ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Sinh: Tơdah ksiêm dlăng djŏ kman HIV, pô ruă srăng mâo phung aê mdrao đru kčĕ. Hdră đru kčĕ yuôm bhăn êdi, tơdah mâo boh tŭ ksiêm mkă, pô ruă huĭ, stress mơh. Mmông anei, bruă đru kčĕ jing yuôm bhăn snăk. Pô ruă dưi đru kčĕ kơ klei mâo kman HIV hlăm asei mlei lehanăn dưi hưn mthâo klei ruă pô kơ ung, kơ mô̆, ƀĭng găp, phung tlŏ mbĭt amâo dah anak čô. Leh kơnăn, phung aê mdrao srăng ktrâo lač kơ hdră mdrao. Tơdah mdrao, pô ruă dưi đru kčĕ kơ hdră mnăm êa drao kyua mdrao HIV jing mdrao truh kơ jih klei hdĭp, pô ruă brei ruah êa drao djŏ guôp, jăk găl hĭn hŏng pô čiăng kơ pô ruă amâo wơr mnăm êa drao ôh. Tơdah mdrao HIV, brei pô ruă mnăm êa drao djŏ mmông, djŏ hnơ̆ng truh kơ jih klei hdĭp.

-         Tơdah mdrao HIV, ya klei pô ruă brei mđing, ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Sinh : Mdrao HIV yuôm bhăn snăk tơdah pô ruă amâo mnăm êa drao djŏ mmông, djŏ hnơ̆ng, pô ruă wơr mnăm êa drao snăn srăng huĭ asei mlei pô ruă bi kdơ̆ng hŏng êa drao mdrao klei ruă. Kyua anăn, tơdah aê mdrao đru kčĕ, pô ruă brei nao ksiêm mkă dlăng djŏ wưng kčah čiăng mă êa drao djŏ hnơ̆ng. Tal dua, pô ruă brei ksiêm mkă dlăng nanao, huĭdah tăm mâo klei toh hroh boh ƀleh, kyua anăn brei mđing kơ klei anei; leh kơnăn brei ksiêm dlăng hnơ̆ng kman 1 thŭn 1 blư̆ čiăng tĭng dlăng boh tŭ bruă mdrao mgŭn, huĭ bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Mbĭt anăn, brei pô ruă huă ƀơ̆ng djăp ênŭm, mnăm êa drao, djŏ wưng kčah./.

Lač jăk kơ Aê mdrao lu!