Hlue si klei ksiêm yap mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn dlông rŏng lăn, hlăm 6 čô snăn mâo 1 čô srăng mâo klei ruă êbuh, hlăm anăn, klei ruă êbuh kyua hnơ̆ng êrah đĭ mâo mơ̆ng

80-85%. Klei ruă êbuh jing klei ruă khăng mâo hlăm phung khua thŭn 40 thŭn, mâo lu mnuih mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah, ruă kboh, hnơ̆ng êrah đĭ, đĭ hnơ̆ng cholesterol êrah, djŭp hăt.

Ti Việt Nam, grăp thŭn mâo hlăm brô 200.000 čô êbuh, hlăm anăn mâo truh 50% čô êbuh mâo lu, ba lu klei amâo jăk leh anăn djiê.  Klei huĭ phung êbuh đĭ lu hlue si gưl thŭn, jing phung khua thŭn ƀrư̆ lu ênưih lĕ hlăm klei êbuh. Ti anôk mdrao kơ phung khua thŭn, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, mơ̆ng akŏ thŭn truh ară anei, mâo leh hlăm brô êbeh 100 čô mnuih ruă êbuh. Lu mnuih ruă nao ti sang êa drao hlăm boh klei kjham. Lač kơ klei bi knăl êdah êdi mơ̆ng gưl ruă êbuh, aê mdrao Trần Xuân Nhã – Anôk mdrao kơ phung khua thŭn, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo:

“Mâo lu klei bi knăl čiăng kơ phung hlăm sang thâo kơ mnuih ruă êbuh, ênưih thâo ƀuh hĭn jing ƀô̆ mta, mnuih ruă khăng kwiêo ƀăng êgei, dleh blŭ, blŭ amâo klă amâodah mâo đa đa klŭn êlah. Kngan amâo thâo păn, amâo dưi yơr ôh jơ̆ng kngan. Wưng mâo klei ruă khăng mâo hlăk dôk pĭt, wĭr kŏ, mmăt ală mta, ruă kŏ, amâo dưi dôk kpă, ênưih lĕ buh. Anăn jing klei bi knăl ênưih thâo ƀuh hĭn”.

Klei ruă êbuh jing klei êrah đĭ ti dlông ngă bi kpăk amâo thâo êlâo ôh. Mâo 2 mta klei ruă êbuh jing êrah bŏ hlăm dlô leh anăn êrah đoh hlăm dlô. Jih dua mâo amâo thâo êlâo ôh. Tơdah myun dưi dŏng hdĭp, mnuih ruă huĭ srăng mâo lu klei huĭ hyưt msĕ si: luč klei thâo săng, amâo thâo kpư̆ mgei, dleh dlan hlăm bruă blŭ amâodah lun, rŭng răng klei mĭn. Boh klei hdjul amâodah kjham tui hlue si ênoh tế bào hlăm dlô amâo lŏ êran. Klei ruă êbuh ăt jing mta phŭn ngă truh djiê dôk mrô 3 êdei klei ruă kboh leh anăn klei ruă brŭ kluôm rŏng lăn, dôk mrô sa leh anăn klei ruă amâo jăk asei mlei hlăm phung khua thŭn, jing klei truh kjham kơ mnuih ruă leh anăn gŏ sang mnuih ruă, jing klei ktrŏ bruă duh mkra kơ kluôm ala ƀuôn. Khădah snăn, ară anei ăt adôk mâo lu mnuih ka thâo săng ôh kơ klei ruă êbuh amâodah ngă ngơi mang hŏng klei suaih pral, wăt tơdah asei mlei mâo leh klei ruă êlâo ƀiădah amâo dưi ktuê dlăng klei suaih pral grăp gưl, amâo ba yua ôh hdră msir gang mkhư̆ klei ruă anăn ênoh mnuih ruă êbuh ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ leh anăn dôk mâo klei bi knăl phung mda asei mâo lu. Lu phung amâo thâo hnưm ôh klei bi knăl êbuh anăn nao mdrao ti anôk mdrao mgŭn hnui, ngă kơ klei ruă kjham leh anăn djiê.

Mnuih ruă P.T.C (85 thŭn) ti să Ea Kuăng, kdriêk Krông Pač jing sa  klei êdah êdi. Êlâo anăn, ñu êngoh hlơr, ruă kŏ, ƀơ̆ng mnơ̆ng ƀlĕ ô̆. Dŭm hruê êdei, gŏ sang ñu mrâo ba ñu nao ti Anôk mdrao klei ruă kdriêk Krông Pač mdrao mgŭn, leh ba ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư. Tinei, C dưi đăo knăl jing mâo klei ruă êbuh. Găp djuê mnuih ruă brei thâo:

“Ti sang ñu êngoh leh anăn ruă kŏ, huă ƀơ̆ng ƀlĕ ô̆. Nao ti Anôk mdrao mgŭn kdriêk arăng brei mă rup CT leh anăn aê mdrao lač ñu kbiă êrah hlăm dlô kyua a anăn ba mdrao ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư.

Mnuih ruă Đ.H (77 thŭn) ti să Hòa Khánh, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt. Blŭ amâo thâo săng, amâo thâo lŏ blŭ leh anăn êbuh. Tơdah ba dŏng mdrao ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư snăn gŏ sang hmư̆ phung aê mdrao brei thâo ñu mâo klei ruă êbuh, mta phŭn jing kyua mnuih ruă mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, klei ruă hlăm knga ƀiădah amâo dưi ktuê dlăng. Aê mdrao Trần Xuân Nhã – Anôk mdrao kơ phung khua thŭn, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, lŏ brei thâo:

“Mnuih ruă anei hlăk hriê ti sang êa drao, amâo thâo lŏ hdơr ôh, amâo thâo lŏ hmư̆, knŏng dôk thâo kơ klei ruă hlăm êngao asei mlei. Leh nao đih mdrao, mnuih ruă dưi rei mă rup CT. Boh tŭ brei ƀuh ñu kbiă êrah hlăm dlô leh anăn dŭm krĭng êka ti nah tluôn dlô anăn ñu amâo thâo lŏ hdơr ôh. Truh ară anei anôk mdrao mdrao leh kơ mnuih ruă 6 hruê snăn ƀuh ñu dưi ƀiă, ka suaih đei ôh. Êngao anăn mnuih ruă ăt mâo thiăm lu mta klei ruă huĭ hyưt mkăn, msĕ si ruă ksŏ kjham, mâo klei amâo jăk hlăn êrah leh anăn ka dưi mdrao ôh êrah kbiă hlăm dlô. Ară anei phung aê mdrao dôk gĭr jih ai čiăng mdrao kơ mnuih ruă”.

 Hlue si aê mdrao Trần Xuân Nhã, klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ dưi dlăng jing huĭ hyưt snăk hŏng phung khua thŭn kyua diñu mnăm êa drao jih klei hdĭp leh anăn yua nanao êa drao čiăng krơ̆ng hnơ̆ng êrah hơĭt. Tơdah amâo dưi mdrao amâodah amâo hlue ngă klei mdrao mgŭn nanao snăn klei hnơ̆ng êrah đĭ srăng ngă kơ dŭm anôk bruă mkăn êka, hlăm anăn mâo dlô, ngă mâo klei ruă êbuh jing klei khăng mâo hĭn. Êngao anăn, klei ruă kboh ăt jing sa hlăm dŭm mta phŭn ngă klei ruă êbuh, khăng mâo hĭn jing mgei hlăm lam kñga, mčah aruăt êrah ngă bi kpăk aruăt êrah truh kơ hnơ̆ng êrah êran, sui hruê srăng êbuh. Aê mdrao Trần Xuân Nhã mtă tơdah tuôm hŏng phung ruă mâo klei ruă êbuh, phung riêng gah đăm čŏng dŏng mdrao ôh ƀiădah brei pral ba mnuih ruă kơ anôk mdrao knư̆ hnưm knư̆ jăk. Bruă čŏng mdrao soh srăng ngă kơ klei ruă kjham hĭn.

 Čiăng gang mkhư̆ klei ruă êbuh, phung khua thŭn brei nao ksiêm mkă grăp gưl čiăng thâo ƀuh hnưm, lăm lui dŭm mta ba klei ruă. Boh nik, hŏng phung djŭp hăt, mnăm kpia ƀiêr, yua mnơ̆ng bi mđĭ ai, phung mâo klei ruă kboh, hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mmih hlăm êrah brei thâo săng, jing brei nao ksiêm mkă, mnăm êa drao hlue si phung aê mdrao ktrâo lač, ksiêm dlăng bi jăk hnơ̆ng êrah./.

Dŭm klei soh čhuai dŏng mdrao mnuih mâo klei ruă êbuh đih

Klei ruă ênuh đih jing sa klei ruă huĭ hyưt, pral truh kơ djiê. Păt čiăng jih mnuih ruă leh găn wưng huĭ hyưt kreh mâo dŭm klei truh amâo jăk hlăm asei mlei. Tơdah mâo mnuih ruă ênuh đih, gŏ sang brei pral ba mnuih ruă truh kơ sang êa drao hnưm čiăng dưi dŏng hdĭp mnuih ruă. Bruă đru dŏng soh čhuai srăng ngă kơ mnuih ruă pral đĭ kơ kjham hĭn. Čiăng thâo săng kơ klei anei, Aê mdrao Trần Xuân Nhã, Adŭ mdrao klei ruă Mnuih mduôn khua, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư mâo dŭm klei mtă snei:

-Wưng leh êgao, mâo lu mnuih bi yăl dliê bi hưn mdah hdră dŏng mdrao mnuih mâo klei ruă êbuh đih, boh nik klei bi kƀeh êrah ti akŏ kđiêng kngan. Si ngă hdră anei jing djŏ amâodah soh?

Aê mdrao Trần Xuân Nhã: Mâo lu snăk mnuih hlăk dôk ngă soh čhuai êdi hŏng mnuih mâo klei ruă êbuh đih ti sang. Phung aê mdrao kreh hŏng dŭm phung êbuh đih ti sang, mâo hĕ leh mnuih hlăm sang kreh kƀeh êrah ti êdŭk kđiêng kngan  čiăng bi kbiă êrah. Bruă ngă anei ngă kơ phung nai aê mdrao dleh dưi thâo kral mnuih ruă lĕ hlăm klei dăl aruăt êrah kboh hĕ amâodah dăl aruăt êrah dlô. Bi tơdah kƀeh hĕ leh êrah ti êdŭk kđiêng kngan ngă kơ mnuih ruă ƀlĕ êrah, ƀiădah amâo mâo klei tŭ dưn ôh. Hŏng lu klei msĕ snăn, mâo lu mnuih ruă dleh dưi thâo kral mnuih ruă mâo klei amâo mâo jăk kơ êrah bi êkŏ thâo dah hơăi, tăp năng mâo lu mnuih ruă jing mnuih lĕ hlăm klei amâo mâo thâo mkhư̆ êrah ôh, jing ngă jhat leh kơ hnơ̆ng dưi mkhư̆ êrah. Kƀeh ti êdŭk kđiêng kngan jing sa mta klei ngă amâo mâo klei tŭ dưn ôh ƀiădah lŏ ngă kơ klei ruă mkăn đuĕ nao kơ kjham hĭn.

Leh kơ anăn msĕ mơh hŏng mnuih duah čŏng mnăm mă hjăn pô êa drao toi sang. Mâo đa đa mnuih leh ba truh kơ sang êa drao, dưi thâo ti sang diñu duah mnăm leh êa drao, jing đa đa dŭm mta êa drao ba klei jhat kơ êrah, amâodah êa drao mkhư̆ klei bi êkŏ êrah ti sang pô. Hŏng klei čŏng duah mnăm êa drao ča čuăt snăn, amâo mâo djŏ hŏng klei bhiăn mdrao mgŭn, sitôhmô hŏng mnuih ruă mâo mčah aruăt êrah dlô, snăn lŏ ngă jing kjham hĭn kơ klei kluh êrah hlăm dlô, ngă kơ mnuih ruă đuĕ nao hlăm klei hwăt hwiêng kjham hĭn, lehanăn bi ba yua hdră ktrŏ hĭn mơh hlăm klei mdrao mgŭn. Sitôhmô hŏng mnuih lĕ hlăm klei hwăt kwiêng, snăn brei mâo klei ktrâo atăt hrô đĭng bi êwa, čiăng dưi bi êwa hŏng masin. Anăn jing kbiă hriê mơ̆ng mnuih hlăm sang ngă bi luič hĕ mmông myun dưi hdĭp hŏng mnuih hlăm gŏ sang pô. Kyua klei msĕ snăn yơh mâo phung aê mdrao čiăng mtă mtăn, brei jih jang mnuih tui mđing klei hmei yăl dliê anei, lehanăn đăm duah mdrao mă hjăn pô kơ sang.

Tal 2 jing klei duah mă mta mnơ̆ng knur duah djuč kƀah ti êdŭk kdiêng kngan. Jăk hĭn brei mâo klei ktrâo atăt mơ̆ng phung nai aê mdrao, jing phung truăn hlăm bruă mdrao mgŭn, jăk hĭn ti mmông yuôm bhăn dŏng mdrao mnuih ruă jingba mtam mnuih ruă kơ sang êa drao bi pral, čiăng hmao mâo hdră dŏng mdrao mtam mnuih ruă, đăm lŏ bi kruưĭ ôh jing soh hŏng klei kreh knhâo.

Hmei mâo dŏng mdrao leh sa čô mnuih ruă êbuh đih kyua mčah aruăt êrah dlô, tuôm hĕ hŏng klei mnuih hlăm sang duah bi kƀeh êdŭk kdiêng, djiêt lăng êrah hlăm 10 êdŭk ƀĕ kđiêng kngan. Leh ba truh kơ sang êa drao snăn truh kơ klei kjham hlăm klei amâo mâo thâo mkhư̆ êrah, êrah kluh kbiă nanao yơh, khădah mâo lŏ mbŏ êrah leh kơ mnuih ruă, ƀiădah mnuih ruă ăt adôk đuĕ kơ kjham kơ klei êrah amâo mâo dưi mkhư̆, lehanăn knhal tuič jing mnuih ruă amâo lŏ dưi mdrao ôh.

- Ơ aê mdrao ih mâo mơ̆ klei čiăng mtă mtăn kñăm čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă êbuh đih?

Aê mdrao Trần Xuân Nhã: Drei bi tui duah phŭn agha mâo klei ruă, lehăan mâo hdră mdrao mgŭn. Hŏng mnuih mâo hnơ̆ng êrah đĭ, snăn đăm ƀơ̆ng msĭn đei ôh, brei kreh kriăng mjuăt asei mlei nanao. Đăm mnăm ôh mnơ̆ng mnăm mâo kôl, amâo mâo ƀơ̆ng lu ôh mnơ̆ng prăi, ƀiădah ƀơ̆ng lu djam mtam hlă rơ̆k ktơ̆k doh. Bi mlih hĕ klei mưng ƀơ̆ng huă amâo mâo jăk, brei thâo huă ƀơ̆ng djŏ klei bhiăn djŏ hnơ̆ng jing yuôm bhăn êdi. Boh nik, bi nao mkă dlăng jêñ jêñ klei suaih pral pô, mkă dlăng hnơơ̆ng kboh êran, kyuadah pô phŭn kơ kboh đuĕ bnao hlăm klei ruă ƀrư̆ ƀrư̆ amâo mâo êdah ôh, lehanăn amâo mâo thâo kral ôh tơdah mơ̆ng phŭn tal êlâo mâo klei ruă, snăn pô bi knăl mơ̆ng lu klei bi êdah nah êngao mơ̆ng klei hdĭp pô. Bi êdah dŭm klei boi knăl mdê mơ̆ng asei mlei snăn dơ̆ng đing ti dŭm klei amâo mâo jăk hlăm kboh, msĕ si kboh dlưh awăt kboh, kkuih tăp êdu, snăn ba yua hră ênua bi nao mkă dlăng klei suaih pral djŏ wir, khădah amâo mjâo klei bi knăl mâo klei ruă dưn.  

-  Ơ, lač jăk kơ ih lu Aê mdrao ah.