Tui si ênoh mâo yap mơ̆ng anôk bruă mdrao mgŭn mnuih djŏ kman HIV/AIDS (mơ̆ng anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă čar Daklak), ară anei mnuih mâo kman HIV/AIDS hlăk lŏ đĭ hĭn, boh nik phung bi mjĕ hdơ̆ng êkei amâodah hdơ̆ng mniê, boh nik jing hdơ̆ng êkei. Yap truh kơ ară anei kluôm čar dôk mdrao truh   763 čô mnuih djŏ kman HIV/AIDS. Kah knar hlăm grăp thŭn, kluôm čar mâo mơ̆ng 15-17 čô phung mniê ba tian mâo kman HIV. Hlăm 3 mlan akŏ thŭn 2023, kluôm čar mâo 11 čô mniê ba tian mâo kman HIV dưi hmao thâo ƀuh, kiă kriê, lehanăn mdrao mgŭn pral hŏng êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman pia ARV. Lehanăn jih jang phung kkiêng mơ̆ng amĭ mâo kman HIV jing amâo mâo djŏ mtưp kman mơ̆ng amĭ ôh. Tui si êpul hgŭm bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn (WHO), hlăm 100 čô mniê ba mâo kman HIV tơdah amâo mâo đru mgang brei ôh klei bi mtưp kman HIV snăn srăng mâo mơ̆ng 30 - 40 čô hđeh leh kkiêng mtưp leh kman HIV mơ̆ng amĭ. Bi tơdah amĭ ba tian mâo gang mkhư̆ mơ̆ng hnưm, djŏ wưng kčah, djŏ êa drao snăn phung anak kkiêng mơ̆ng amĭ mâo kman HIV amâo mâo klei tưp ôh kman mơ̆ng amĭ. klei anei hlăk ba leh lu klei čang hmăng, lehanăn klei mơak kơ dŭm kruôp ung mô̆ djŏ kman HIV.

Amai N.T.B (dôk ti kdriêk Krông Ƀŭk, čar Dak Lak) dôk ung mơ̆ng hlăk ñu mâo 22 thŭn. Leh thâo kơ ñu ba tian snăk ñu mơak snăk, lehanăn mprăp yơh sơăi djăp mta kơ klei anăp jing amĭ. Ƀiădah truh ti mmông nao kkiêng: Mâo Aê mdrao hưn hŏng ñu, ñu mâo kman HIV, êlâo kơ mŭt hlăm adŭ kkiêng. Leh hmư̆ hing klei anei, amâo mâo mĭn ôh anăn jing klei sĭt, si ngă pô djŏ hĕ mta kman huĭ hyưt anei. Ñu ênguôt hnĭng, dlưh ai tiê, amâo mâo djŏ knŏng ênguôt kơ pô ôh, ƀiădah lŏ ênguôt kơ anak gơ̆ amâo mâo klei soh ôh, ƀiădah mâo hĕ klei ruă anei. Ƀiădah mâo klei mđĭ ai mơ̆ng phung aê mdrao, ñu dưi găn jih klei rŭng răng, ñu gĭrr kkiêng hŏng klei jăk, lehanăn anak điêt ñu jing mniê suaih pral. Amai N.T.B, yăl dliê:

Ară anei anak kâo bŏ 6 mlan leh. Klei ƀuh hĕ kman HIV pô djŏ jing sa klei kdjăt êdi hŏng kâo. Leh kkiêng anak ti sang êa drao, phung aê mdrao brei kâo mnăm êa drao gang mkhư̆ klei bi mtưp kman HIV kơ anak hlăm wang sa mlan, myun êdi mơh anak kâo ăt suaih pral msĕ hŏng hđeh aguah tlam. Anak kâo amâo mâo tưp djŏ ôh kman HIV anei jing sa klei myun êdi kơ 2 amĭ anak hmei. Klă sĭt phŭn tal êlâo kâo bŏ hŏng klei rŭng răng, amâo mâo ôh dưi gang mkhư̆ kman amâo mâo bi mtưp truh ôh hŏng anak. Mơ̆ng klei anei, kâo čang hmăng kơ jih jang mnuih brei mâo ai tiê êđăp ênang, tơdah tăm mâo hĕ kman bi hlue ngă djŏ klei nai aê mdrao mtă mtăn, lehanăn êa drao anei kăn mâo rei klei jhat mkăn kơ asei mlei. Mâo lu blư̆ kâo ênguôt, luič klei čang hmăng kyua klei ruă anei, ƀiădah kyua mâo anak, lehanăn gơ̆ amâo mâo tưp djŏ ôh, snăn lŏ mâo klei mđĭ ai kâo gĭr hlăm klei hdĭp.

Mâo sa čô mkăn anăn jing amai N.T.K (dôk ti kdriêk Cư Kuin, čar Daklak). Mâo hŏng anei êbeh 10 thŭn, ung mô̆ ñu mâo hĕ kman HIV leh nao mkă dlăng kluôm klei suaih pral. Dua ung mô̆ bŏ hŏng klei kdjăt kƀla amâo mâo thâo ôh mơ̆ng tưp djŏ hĕ kman klei ruă anei, kyuadah dua ung mô̆ ăt răng nanao hlăm klei hdĭp. Hlăk wưng anăn, dua ung mô̆ ka mâo anak ôh kyuanăn yơh ênguôt snăk. Dôk huĭ mgi dih dah kkiêng hĕ anak ba bi mtưp klei ruă kơ anak, mơ̆ng anăn mơh dua ung mô̆ čoh čuăn knŏng bi rông ba mă dua ung mô̆ hdĭp hlăm grăp hrue. Siămdah lĕ lŏ bi ksiêm duah klei thâo săng kơ klei ruă anei, lehanăn mâo phung aê mdrao kčĕ đru, lehanăn mnăm êa drao mkhư̆ kman hŏng ARV ti anôk mdrao mgŭn kman HIV/AIDS (Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă čar Daklak) tinăn mâo phung aê mdrao mtă mtăn ƀhĭ ênŭm, lehanăn mđĭ ai dua ung mô̆ mâo hdră kkiêng anak. Amai N.T.K, lač:

Leh kkieng anak, anak hmei mâo aê mdrao bi mnăm êa drao mkhư̆ kman, kyuanăn anak hmei amâo mâo klei mtưp ôh kman klei ruă mơ̆ng amĭ. Phŭn tal êlâo hmei kăn mâo klei mĭn kkiêng anak rei, êdei anei leh ba tian mâo phung aê mdrao kčĕ đru, brei mnăm êa drao jêñ jêñ, truh kkiêng anak ăt suaih pral, kâo ƀuh bŏ hŏng klei myun mdan êdi, snăn ară mâo ƀuh leh djŏ hĕ mta kman klei ruă anei, boh sĭt amâo mâo klei hyưt huĭ msĕ hŏng klei ruă bŏk brŭ amâodah klei ruă mkăn ôh, knŏng bi mnăm êa drao ARV čiăng kơ asei mlei mâo klei suaih pral nanao, pô ăt hdĭp msĕ si mnuih suaih pral mkăn mơh.

Hdră gang mkhư̆ klei ruă tưp mơ̆ng kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hlăk dôk ngă leh ti čar Daklak mơ̆ng thŭn 2009 brei leh klei tŭ dưn klă mngač lehanăn yuôm bhăn snăk. Dăl hlăm dŭm thŭn êgao, hdră mdrao anei ba leh klei mơak, klei jăk yâo kơ lu găp djuê gŏ sang amâo myun tăp djŏ hĕ kman HIV/AIDS. Boh nik jing ba klei găl hŏng phung amĭ leh djŏ hĕ klei ruă anei. HIV amâo mâo djŏ knŏng ba klei jhat kơ asei mlei amĭ, ƀiădah lŏ hmăi amâo mâo jăk hlăm klei amĭ êjai dôk ba tian. Phung mniê djŏ kman HIV êjai dôk ba tian snăn klei mtưp kman truh hŏng anak jing prŏng snăk hlăm brô 30%. Kyuanăn yơh, čiăng dưi gang mkhư̆ klei bi mtưp truh kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak jing brei thâo ƀuh pral mơ̆ng hnưm, lehanăn mâo hdră gang mkhư̆ mtam, jing sa mta klei yuôm bhăn snăk. Boh sĭt klei bi mtưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hlăm brô mơ̆ng 30-40%. Siămdah, amĭ mâo leh kman HIV mâo dlăng kriê mdrao mgŭn jăk snăn klei bi mtưp kơ anak hrŏ tăp năng adôk mă mil 1%. Phung kreh knhâo bi lač hnơ̆ng ênoh phung hđeh mtưp djŏ kman HIV leh mâo klei gang mkhư̆ kreh ƀuh tơdah mkă dlăng kman jing amâo mâo êdah kman ôh truh êbeh 90%. Kyuanăn yơh, klei phung hđeh mrâo kkiêng djŏ hĕ kman HIV amâodah hơăi jing tui hlue si klei amĭ dôk mdrao, êjai hlăk dôk ba tian leh thâo kơ pô mâo kman HIV. Aê mdrao thơ̆ng kơ anôk mdrao mrô 1 (CKI) Huỳnh Thị Hồng Sinh – Anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă tưp HIV/AIDS (Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă čar Daklak) lač;

Phung mniê djŏ kman HIV leh lŏ ba tian snăn brei tui ngă kjăp hlăm klei mdrao mgŭn, anăn yơh jing klei brei mđing hĭn tal êlâo. Bi mnăm êa drao djŏ ênoh, djŏ mmông, djŏ hŏng hnơ̆ng kčah, nanao hlăm grăp hrue, lehanăn mâo nanao klei mkă dlăng kman jêñ jêñ, čiăng kơ thâo si hnơ̆ng kman adôk hlăm asei mlei. Mkă dlăng hnơ̆ng kman mâo hlăm asei mlei jing klei bi mklă kơ hdră mdrao, tơdah hnơ̆ng kman dôk ti ênoh dưi tŭ ư, anăn jing klei bi knăl kơ pô ba tian anăn mâo leh klei mdrao mgŭn djŏ, êa drao ARV srăng đru dưi mkhư̆ jih vi rút HIV. Êngao anăn mnuih ruă brei mâo klei huă ƀơ̆ng djăp ênŭm. Êjai ba tian, mniê ba tian brei lŏ mbŏ djăp mta msei, ƀiădah lĕ mta msei kreh bi hrŏ klei tŭ dưn mơ̆ng êa drao ARV, kyuanăn knŏng mnăm bi kbưi mmông huă ƀơ̆ng, hŏng mmông mnăm êa drao ARV. 

Hlăm dŭm thŭn leh êgao, hnơ̆ng ênoh bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hlăm čar Daklak păt dah amâo lŏ mâo ôh. Phung mniê ba tian djŏ kman HIV leh thâo kơ pô ba tian, snăn hlŏng ba yua mta êa drao ARV gang mkhư̆, lehanăn mâo klei kăp ksiêm nanao, êjai dôk mdrao mgŭn hlŏng truh ti hrue kkiêng anak. Anei jing sa boh tŭ dưn prŏng êdi hlăm hdră gang mkhư̆ klei bi mtưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak, đru kơ hđeh mrâo kkiêng ăt mâo klei suaih pral, klei êđăp ênang, bi hrŏ leh klei bi mtưp klei ruă hlăm yang ƀuôn./.

HIV/AIDS jing klei ruă ba lu klei amâo mâo jăk hŏng klei suaih pral pô djŏ klei ruă. Kyuanăn, čiăng đru kơ phung anak ĭ k’kiêng mơ̆ng phung amĭ djŏ HIV dưi suaih pral, amâo mâo djŏ klei ruă, Êpul čih klei mrâo kơ hdră mâo leh klei blŭ hrăm hŏng aê mdrao thơ̆ng kơ mta mdrao 1 Huỳnh Thị Hồng Sinh – anôk mdrao gang mkhư̆ HIV/AIDS, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak.

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo, êlan tưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak ? Tơdah ba tian, klei tưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hbĭl wưng srăng mâo ?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Êlan mtưp kman HIV jing hluê êlan êrah, tưp mơ̆ng amĭ kơ anak lehanăn klei bi mjĕ êkei mniê. Êlan tưp mơ̆ng amĭ kơ anak mâo mbha snei, hlăm wưng ba tian, êjai kkiêng lehanăn brei anak mem. Hlăm wưng ba tian, anak điêt mâo sang anak mgang kjăp kyua anăn wưng anei ƀiă snăk tưp. Hlăm wưng kkiêng, hđeh huĭ srăng tưp lu hĭn kyua hđeh sô̆ hŏng êrah amĭ êjai kkiêng. Wưng tal 3 jing bi mem anak, wưng anei tơdah hlăm êa ksâo amĭ mâo lu kman srăng ênưih tưp mơh kơ anak.

- Tơdah djŏ kman HIV êjai ba tian, phung mniê brei ba yua ya hdră msir kñăm gang mkhư̆ kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak, ơ aê mdrao ?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơdah phung mniê ba tian mnăm leh ARV êlâo kơnăn, srăng gang mkhư̆ kman HIV tưp kơ anak, kyua leh mnăm ARV, hnơ̆ng kman dôk ti hnơ̆ng ƀiă kyua anăn tơdah ba tian klei tưp kman kơ anak ƀiă đuič. Phung mniê ka thâo kman HIV hlăm asei mlei pô ti ya hnơ̆ng brei nao ksiêm mkă dlăng hnưm čiăng thâo lehanăn mnăm êa drao ARV djŏ hnơ̆ng kñăm gang mkhư̆ klei tưp kơ anak. Kkiêng phung hđeh suaih pral amâo djŏ kman HIV, jih jang phung mniê hlăm gưl thŭn kkiêng anak brei nao ksiêm dlăng kman HIV pô, boh nik phung mniê đing pô mâo kman anei.

- Êa drao ARV hmăi amâo jăk kơ anak hlăm tian mơ̆, Ơ aê mdrao ?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ară anei, hdră mdrao ARVmâo tenofovir lehanăn dolutegravir. Dŭm hdră ksiêm dlăng êlâo, dolutegravir hmăi truh kơ êruăt êrah dlô hđeh, ƀiădah hnơ̆ng ƀiă snăk. Tơdah mkă hŏng klei jăk lehanăn hmăi amâo jăk, snăn hluê hdră mdrao anei, jing bi hrŏ hnơ̆ng kman hlăm êrah hlăm wang 28 hruê, mkă hŏng klei hmăi truh kơ êruăt êrah dlô hđeh knŏng mâo 2%. Hluê hdră ksiêm dlăng mrâo hĭn, amâo hmăi truh kơ phung hđeh, amâo hmăi truh kơ êruăt êrah dlô hđeh kyua anăn ăt mdrao hluê hdră anei, anăn jing grăp hruê mnăm 1 asăr êa drao lehanăn amâo mâo klei jhat kơ phung mniê ba tian lehanăn anak.

Aê mdrao mâo mơ̆ klei mtă hŏng phung mniê ba tian čiăng pral hmao ƀuh lehanăn bi hrŏ klei tưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak ?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jih jang phung mniê ba tian brei nao ksiêm mkă dlăng hnưm kman HIV hlăm pô tơdah đing djŏ čiăng pral mă mnăm êa drao ARV tơdah djŏ kman HIV, klei anei srăng gang mkhư̆ klei tưp kơ anak. Tơdah hmao ƀuh HIV leh kkiêng anak, klei anei êgao mmông leh, hlăk anăn amĭ ka mnăm êa drao ARV, hnơ̆ng kman HIV hlăm amĭ lu ênưih snăk tưp kơ anak. Kyua anăn, tal êlâo hĭn, brei amĭ mnăm ARV mtam lehanăn anak brei mnăm mơh êa drao bi hrŏ klei tưp hŏng nevirapine amâo dah zidovudin. Phung mniê kkiêng anak tơdah djŏ kman HIV snăn amâo brei anak mem ôh kyua hnơ̆ng kman hlăm asei mlei lu, kyua anăn brei hđeh mem êa ksâo êngao lehanăn brei hđeh mnăm êa drao grăp hruê. Jăk hĭn, phung amĭ brei ksiêm dlăng nanao phung hđeh čiăng pral hmao ƀuh, pral mdrao phung hđeh djŏ kman HIV mơ̆ng tian amĭ.

-Lač jăk kơ Aê mdrao lu.