Hlue si ênoh mrô ksiêm yap mơ̆ng Anôk bruă ktuê dlăng klei ruă (CDC) čar Dakk Lak, yap truh krah mlan 10, ti čar mâo êbeh 4.700 čô êngoh bi ƀlĕ êrah ti 15/15 kdriêk, wăl krah, ƀuôn prŏng, hlăm anăn mâo 3 čô djiê ti ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt leh anăn wăl krah Ƀuôn Hồ. Ti Anôk mdrao klei ruă tưp (Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư), dŭm hruê êgao, ênoh mnuih mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah nao đih mdrao kyua klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah đĭ nanao, hlăm anăn mâo lu mnuih êngoh bi ƀlĕ êrah tal êlâo lehh anăn kjham.

Mnuih ruă H.T.M ti să  Hòa Thắng, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak mrâo găn klei huĭ hyưt kyua êngoh bi ƀlĕ êrah kjham.  M bi amâo bi mĭn ôh klei ruă anei huĭ hyưt msĕ snăn. Ñu brei thâo:

Anei jing gưl tal êlâo kâo êngoh bi ƀlĕ êrah. Mphŭn mâo jing êngoh, kâo nao ksiêm mkă ti êngao anăn mbŏ êa, mnăm êa drao ƀiădah amâo hlao ôh. Hlăm mlan anăn kâo nao đih ti sang êa drei kyua êngoh hlơr, êmăn êmiêk.  Hruê tal êlâo nao anăn dưi ƀiă, êgao hruê tal 2, tal 3 kâo hrŏ hnơ̆ng êrah, amâo dưi lŏ kpư̆, amâo huă ƀơ̆ng, mnăm êa. Myun mơh mâo êpul myơr êrah anăn kâo mâo mbŏ 2 êpul. Kâo ƀuh klei ruă anei huĭ hyưt snăk, tơdah ƀuh hnui đei srăng djiê anăn kâo čang hmăng grăp čô đăm ngă ngơi mang ôh hŏng klei ruă anei, tơdah ƀuh êngoh, êmăn êmiêk brei nao sang êa drao čiăng ksiêm mkă, hmao mdrao mgŭn.

Pô mkăn jing mnuih ruă T.M.N ti kdriêk Ƀuôn Đon, čar Dak Lak. Sui hŏng anei, grăp blư̆ êngoh, ñu khăng čŏng blei êa drao mdrao ti sang ƀiădah tal anei huĭ hyưt snăk, êngao kơ klei ñu mĭn. Leh dŭm hruê êngoh hlơr, klei ruă amâo hrŏ ôh lŏ kjham hĭn, ñu huĭ snăn nao đih mdrao ti sang êa drao. N brei thâo:

Anei jing tal êlâo kâo êngoh bi ƀlĕ  êrah, tơdah dôk ti sang, êbuh êngoh hlơr kâo bi mĭn msĕ yang đar kyua thŭn dih mâo sa blư̆ kâo êngoh siêu si, ti sang mdrao hlao anăn kâo dôk ti sang. Khădah snăn, truh hruê tal 4 kâo ƀuh êmăn đei snăn nao ksiêmm mkă aê mdrao ƀuh hrŏ hnơ̆ng êrah, brei nao đih mdrao anăn kâo nao ti sang êa drao. Ti Sang êa drao, êpul myơr êrah đru êrah brei kâo êrah mbŏ. Kâo ƀuh klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah bŏ hŏng huĭ hyưt. Leh mâo klei ruă, kâo thâo săng hĭn bruă bi doh wăl hdĭp mda, krih êa drao pruh kêč čiăng gang mkhư̆ klei ruă.

Êngoh bi ƀlĕ êrah Dengue jing klei ruă tưp kyua kman Dengue ngă anăn tưp kyua kêč kĕ. Klei bi knăl mơ̆ng Êngoh bi ƀlĕ êrah Dengue jing êngoh hlơr, ƀlĕ êrah, srăng truh kjham, amâo dưi mkhư̆ êrah kƀiă, hroh hlăm lam asei mlei, tơdah amâo hmao ksiêm mkă leh anăn hmao msir mgaih srăng truh kơ djiê. Hlue si aê mdrao Phạm Hồng Lâm - Khua Anôk mdrao klei ruă tưp, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, mơ̆ng akŏ thŭn truh ară aneii, Anôk mdrao klei ruă tp tŭ mă leh anăn mdrao kơ giăm 1.100 čô Êngoh bi ƀlĕ êrah. Boh nik mâo mnuih Êngoh bi ƀlĕ êrah kjham huĭ srăng djiê mâo lu, năng hưn brei răng. Hlăm dŭm thŭn êlâo, ênoh mnuih êngoh bi ƀlĕ êrah kjham knŏng mâo mơ̆ng 3-5%, ƀiădah thŭn anei, êpul mnuih Êngoh bi ƀlĕ êrah mâo 10%, êpul Êngoh bi ƀlĕ êrah năng hưn brei răng mâo hlăm brô 55% leh anăn adôk jing Êngoh bi ƀlĕ êrah hdjul. Aê mdrao Phạm Hồng Lâm lŏ brei thâo:

Phung mâo klei ruă Êngoh bi ƀlĕ êrah  nao đih mdrao lu kjham, hnơ̆ng êrah trŭn kyua kbiă êrah lu, kjham leh anăn tiểu cầu hrŏ lu, knŏng mkrah wah hnơ̆ng kah knar, boh nik mâo đa đa hrŏ knŏng adôk 30% hnơ̆ng kah knar. Sa klei khăng tuôm jing mnuih ruă kjham truh kơ tiê, kyua hnơ̆ng ruă mơ̆ng kman hŏng wưng mnuih ruă yua lu êa drao bi lưh êngoh ngă ruă tiê kjham snăk. Klei anei ngă kơ bruă mdrao kơ mnuih ruă dleh dlan hĭn, brei gĭr mdrao hŏng jih ai tiê kơh čang hmăng hlao.

Aê mdrao Phạm Hồng Lâm brei mđing: Êngoh bi ƀlĕ êrah Dengue mâo 4 type huyết thang ba klei ruă. Pô ruă leh mta 1 hlăm 4 type snăn amâo mâo ai dưi mdrơ̆ng ôh hŏng dŭm type mkăn. Kyua anăn, sa čô mnuih mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah lu blư̆. Klei yuôm bhăn hĭn jing mkhư̆ kêč kĕ leh anăn tơdah mâo klei ruă, brei thâo kơ boh klei ruă čiăng hmao mdrao mgŭn. Klei ruă Êngoh bi ƀlĕ êrah  srăng mâo 3 wưng:

- Wưng 1 khăng sui mơ̆ng hruê tal 1 truh hruê tal 4. Hlăm wưng anei mnuih ruă khăng êngoh hlơr leh anăn ruă kŏ, jih asei mlei êmăn êmik. Mnuih ruă srăng mdrao ti sang mâo pô ngă bruă mdrao mgŭn ksiêm dlăng leh anăn ktuê dlăng klei bi knăl năng hưn brei răng huĭ hyưt čiăng hmao nao mdrao ti sang êa drao. Brei mnuih ruă ksiêm mkă dlăng hnơ̆ng êrah grăp hruê.

- Wưng 2, anei jing wưng huĭ hŭi hưt sui mơ̆ng hruê tal 4 truh hruê tal 7. Đa đa phung khua thŭn, phung ruă anăn mâo klei mđing thâo ƀuh hnưm klei bi knăl amâo jăk.

 - Wưng 3, anei jing wưng kơrŭ wĭt mơ̆ng klei ruă. Leh hlăm brô 2 hruê kăm leh mnuih êngoh bi ƀlĕ êrah srăng lŏ suaih ƀrư̆ ƀrư̆ .

 Ară anei, Phŭn bruă mdrao mgŭn bi mklă vaccin gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi blĕ êrah dưi dlăng jing msĕ si hdră msir đru bi leh hdră gang mkhư̆ klei ruă, tŭ dưn kơ lu mnuih. Dŭm boh tŭ ksiêm hriăm brei ƀuh vaccin gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah êđăp ênang, dưi yua kơ hđeh mơ̆ng 4 thŭn kơ dlông. Tơdah mâo klei bi knăl êngoh hlơr, amâo hrŏ, ruă kŏ, êgah êmăn jih asei mlei, brei mnuih ruă nao ksiêm mkă ti anôk mdrao mgŭn. Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrh brei dưi ksiêm mkă dlăng leh anăn mâo hdră mdrao mgŭn hnưm, amâo dưi ôh čŏng blei êa drao mnăm leh anăn tlŏ mbŏ êa ti sang.

Klei ruă Êngoh bi blĕ êrah jing klei ruă tưp hmăi kơ klei suaih pral, klei hdĭp mnuih ruă. Klei ruă dôk dleh dưi ksiêm dlăng êjai ênoh mnuih ruă đĭ lu hlăm lu alŭ wăl. Čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang thâo klă hĭn kơ klei ruă Êngoh bi blĕ êrah, Êpul phung čih klei mrâo kơ kdrêč mâo klei blŭ hrăm hŏng aê mdrao Phạm Hồng Lâm – Khua anôk bruă mdrao klei ruă tưp sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư.

-Ơ aê mdrao akâo kơ ih brei thâo, phŭn agha kơ klei bi mtưp klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah?

-Aê mdrao  Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah kbiă hriê mơ̆ng vi rút pô bi mtưp mơ̆ng mnuih mâo klei ruă truh hŏng mnuih suaih. Klei ruă anei mâo klei bi knăl msĕ si:  Đĭ êngoh bhiâo riâo rit amâo mâo yŏng thâo ôh, ruă hlăm boh kŏ, ruă ƀhŏk ală, ruă hlăm kđeh asăr, ruă hlăm atŭt klang, bi êgah hlăm bŏ asei mlei, bi kbiă êrah hŏng lu êlan, ngă kơ prôč tian mtŭk mtŭl, truh klei eh m’êa, ruă hlăm tiê, truh klei ƀlĕ ô̆, huă ƀơ̆ng amâo mâo jăk. Anăn jing dŭm klei bi knăl  kreh ƀuh hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Êngao anăn lŏ ƀuh mơh kơ dŭm klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham, klei thâo leh ƀăt, amâodah ƀâo mơ̆ng mnuih ruă dơ̆ng êdu, hwăt hwiêng, m’iêk ƀiă, hnơ̆ng êrah đĭ kyua hrŏ hnơ̆ng êrah, lehanăn đuĕ nao kơ êdu, bi kluh êrah lu kyua truh awăt nga jhat kơ tiê.

-Klei ruă ênoh bi ƀlĕ êrah si klei huĭ hyưt mơ̆ng ñu hŏng mnuih ruă Ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Lâm: Klei ruă bi ƀlĕ êrah êdah êdi hlăm 7 hrue, hlăm 7 hrue anăn ngă kơ mnuih ruă toh hroh ai tiê pral snăk, mơ̆ng anăn ênoh hruê srăng lŏ diôk đih ti sang êa drao jing sui, mnuih ngă bruă ktrŏ srăng awăt ai tiê hlăm klei lŏ mă bruă, mă bruă amâo mâo klei tŭ dưn, êjai dôk đih mdrao lŏ luič sa čô mnuih dôk kiă mnuih ruă, srăng luič liê lu hĭn, suăi êmăn. Tơdah klei ruă đuĕ nao kơ kjham, ba kơ adŭ dŏng mdrao snăn srăng luič liê lu hĭn, lehanăn suăi êmăn snăk. Tơdah mnuih ruă jing mnuih awăt msĕ hŏng mnuih mduôn khua, mnuih mâo leh klei ruă amâo mâo thâo hlao, phung hđeh mdjuôt kdjĭng, phung mniê dôk ba tian, jing ênưih snăk truh kơ klei đuĕ nao kơ kjham, tơdah amâo mâo hmao mdrŭn mtam.

- Tơdah mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, ya mta klei brei mnuih ruă mđing hĭn, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Lâm: Mnuih mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah brei mâo klei mđing hlăm  3 mta snei: Tal êlâo ênưih truh kơ djiê tơdah mâo dŭm klei bi kñăk, hnơ̆ng ểah toh hroh, mnuih rŭ kbiă kluh lu êrah, mâo klei bi knăl êmăn êmik hwăt kwiêng, ruă hlăm tian hlăm tiê, truh ƀlĕ ô̆. Tơdah hnơ̆ng êrah toh hroh anei jing klei bi knăl huĭ hyưt snăk. Tal dua, klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah đuĕ nao kơ kjham, djăl tuôm hĭn hŏng mnuih êmŏng, mnuih ruă mâo klei amâo dưi mkhư̆ ôh êrah kbiă, amâodah lŏ ppia jing bi kdơ̆ng hŏng êa drao bi êkŏ êrah, mâo dŭm klei ruă hlăm kboh, snăn êrah ênưih kluh snăk, đuĕ nao kơ kjham hĭn. Hŏng mnuih ruă mâo leh klei ruă mkăn dleh thâo hlao, boh nik jing klei ruă tiê. Kyuanăn čiăng mdrao bi jăk klei ruă anei, phung aê mdrao amâo mâo tlaih ôh êmuh bi nik mnuih ruă tuôm mâo mơ̆ ya mta klei ruă mkăn, êdu amâodah kjham. Tơdah leh mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, klei huĭ êdi tinei jing jing luič thoát huyết tương, tơdah mâo klei mtă bi djŏ kơh mnuih ruă srăng dưi tlŏ sarom. Bi tơdah mnuih ruă čŏng duah mbŏ mă sarom hjăn, kreh tuôm hŏng klei bi kñhăk bi hrut, snăn nai êa drao dleh mơh thâo mkă dlăng dŭm hnơp\ng êa luič hlăm asei mlei čiăng thâo bi knăl kơ ênoh lŏ mbŏ, hŏng klei djŏ. Kyuânăn klei duah tlŏ mă sarom hjăn ti sang, amâodah ti dŭm sang mdrao êngao knŭk kna jing sa klei brei răng.

-Ơ aê mdrao ih mâo mơ̆ ya mta klei čiăng mtă kơ mnuih ƀuôn sang brei thâo răng kơ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah?

-Aê mdrao Lâm : Gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mâo dua mta klei brei răng, anăn jing đăm lui kêč ƀloh kĕ ôh, lehanăn đăm mkăm lui ôh dŭm mta mnơ̆ng mâo êa kdơ̆ng mjing anôk kơ kêč ƀloh mboh hlăm wăl sang pô hdĭp. Mta kơ jih jang mnuih “Amâo mâo lui hluăt lŏk hdĭp ôh sĭt nik amâo srăng mâo ôh klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, si tôhmô drei bi mdoh nanao wăl hdĭp mda pô, sĭt nik klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah srăng hrŏ. Tơdah mâo klei bi knăl amâo mâo jăk kơ klei suaih pral pô, msĕ si bi êngoh snăn jăk hĭn drei nao băng kơ sang êa drao mtam, čĭng mkă dlăng lehanăn mâo hdră mdrao bi hmao.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!