Tui si klei hâo mdah mơ̆ng anôk bruă kiă kriê klei ruă (CDC) čar daklak, mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ ară anei, hmao ƀuh truh 445 čô mnuih mrâo djŏ kman HIV, mđĭ ênoh mnuih tưp djŏ kman anei hlăm kluôm čar truh 3.451 čô mnuih. Ƀuôn hgŭm Ƀuôn Ama Thuôt jing alŭ wăl mâo ênoh mnuih tưp djŏ kman HIV lu hĭn hlăm čar. Tui si Aê mdrao Nguyễn Thị Vinh, Khua anôk bruă gang mkhư̆, mdrao mgŭn klei ruă tưp HIV/AIDS, CDC čar Daklak: Dŭm thŭn giăm anei, klei tưp djŏ kman HIV hlăm čar mâo leh klei bi mlih, êlâo dih kreh ƀuh bi mtư̆p hlăm êlan mkăp êrah, ƀiădah ară anei ƀuh klei bi mtưp jing hlăm klei bi dôk hdơ̆ng êkei hlăm phung mda asei đĭ lu hĭn, truh 1/3 hlăm ênoh jih jang klei bi mtưp mrâo. Aê mdrao Nguyễn Thị Vinh brei thâo:

“Hlăm ênoh 445 čô mnuih djŏ kman HIV mrâo djŏ snăn mâo 121čô mnuih ruă kbiă hriê mơ̆ng klei bi dôk hdơ̆ng êkei. Diñu jing hlăm wưng thŭn mơ̆ng 25 - 49. Diñu hdĭp lehanăn bi ƀô, bi dôk hdơ̆ng êkei, lehanăn klei bi dôk amâo mâo sĭt suôr sa ung sa mô̆, tlĕ pui hiu mniê plă plia, ngă klei knhông, snăn tưp djŏ kman HIV. Diñu amâo mâo uêñ, thâodah amâo mâo tuôm hmư̆ klei mtă mtăn mơ̆ng sang êa drao gŭn brei nao mkă dlăng klei suaih pral, amâodah diñu ñĕ đuĕ kyua yang ƀuôn amâo mâo čiăng kơ diñu.”

Msĕ si hŏng P. jing sa klei bi hmô. Lačdah piu ñu knŏng sĭt suôr hŏng ñu, snăn hlăm klei bi mjĕ dua nah amâo mâo hdră răng mgang kơ klei êđăp ênang ôh. Mâo hŏng anei 4 thŭn, asei mlei ñu mâo klei bi knăl amâo mâo suaih, toh hroh knăng amâo mâo thâo bĭt phŭn agha, djăl mâo klei ruă mtŭk mdrak hlăm aguah tlam mlam hrue, snăn ñu nao mkă dlăng klei ruă lehanăn thâo kơ ñu mâo kman HIV. Mmông anăn ñu sŏk hlăm ai tiê, klei mĭn dlưh, amâo lŏ jhŏng kbiă hiu kơ êngao hêñ kơ ƀuôn sang, čŏng kdê kduôt hjăn păn. Leh kơ anăn, ñu tui nao kơ adŭ bruă mdrơ̆ng hŏng kman HIV/AIDS, CDC čar Daklak čiăng mâo klei kăp kčĕ đru. Kyua mâo klei mđĭ ai mơ̆ng phung aê mdrao, P lŏ hơĭt ai tiê klei mĭn, bi hgŭm hlăm klei mdrao mgŭn, snăn hơĭt ai tiê hĭn hlăm bruă mdrao mgŭn, P lač:

“Êlâo dih kâo mâo klei bi dôkn hdơ̆ng êkei. Sa wưgn êdei kơ anăn kâo ƀuh amâo mâo hơĭt ai tiê ôh snăn kâo nao mkă dlăng klei suaih pral ƀuh jing djŏ kman HIV mơ̆ng pô bi dôk mbĭt. Leh mmâo klei ruă mâo 4 thŭn hŏng anei  kâo rŭng răng huĭ hyưt, ƀiădah leh mâo anôk bruă mdrao mgŭn đru kčĕ. klei bi knăl mphŭn mâo klei ruă toh hroh knăng, ai tiê amâo mâo hơĭt, mâo klei bi mhuĭ. Ƀiădah mâo phung aê mdrao jih ai tiê, hlak mblang ktrâo atăt, snăn kâo hơĭt ai tiê mơh hlăm klei mdrao mgŭn.”
 

Ăt msĕ hŏng aê mdrao Vinh, phung djŏ kman HIV kyua bi dôk hdơ̆ng êkei, thâo dah hdơ̆ng mniê, hriê mkă dlăng ti anôk bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp  HIV/AIDS, CDC čar Daklak mâo mdrao mgŭn anăn jing knŏng ênoh ƀiă, hlăm lu ênoh mnuih djŏ kman klei ruă anei, ƀiădah amâo mâo nao mdrao ôh. Kbiă hriê mơ̆ng klei lu mnuih ñĕ đuĕ, lehanăn ƀuah ăl kơ klei bi dôk msĕ snăn, ƀiădah phung bi dôk hdơ̆ng êkei amâodah hdơ̆ng mniê ăt nĕ niêo hŏng klei hgăm. Kyuanăn lu blư̆ klei soh diñu ngă amâo mâo klei yŏng răng truh kơ klei bi mtưp klei ruă hlăm klei bi dôk snăn.

Lu mnuih lŏ bi lač, knŏng klei bi tlĕ pui kreh mâo klei bi mtưp kman HIV, ƀiădah tui si phung truăn kơ bruă mdrao mgŭn klei bi dôk hdơ̆gn êkei hnơ̆ng ênoh djŏ kman  HIV jing lu hĭn hŏng phung bi tlĕ pui. Klei bi dôk hdơ̆ng êkei bi dôk hlue ƀlăng blŭn, ngă êka ƀăng mlun, jing găl ênưih kơ kman mŭt ba kman HIV hĭn hŏng lu mta kman mkăn, msĕ si klei ruă tiê B, C, klei ruă krơ, lehanăn lu mta klei ruă mkăn mơ̆ng klei bi dôk amâo mâo djŏ… Boh nik, klei bi dôk hdơ̆ng êkei jing soh jhat êdi, snăn tơdah sa čô mâo kman HIV srăng pral snăk bi mtưp.

Ară anei, kyua klei lu mnuih bi ñĕ đuĕ hŏng phung mâo kman HIV snăn klei bi dôk hdơ̆ng êkei ăt kreh mâo. Kyuanăn, lu phung bi dôk hdơ̆ng êkei hdĭp hŏng klei hgăm, amâo mâo jhŏng hưn ôh pô ngă klei amâo mâo djŏ anăn, amâo jhŏng nao mkă dlăng ôh klei ruă, ti anôk mkă dlăng kman HIV, jing dleh kơ klei thâo ƀuh pral klei ruă. Leh kman   HIV amâo mâo thâo ƀuh pral, amâo mâo mdrao mgŭn bi djŏ, amâo mâo djăp lehanăn hmăr snăn mta kman HIV srăng đĭ lar lu hĭn, mnuih ruă toh hroh asei mlei pral hĭn mơh.

Ară anei êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman jing ARV pioh mdrao mgŭn mnuih djŏ kman  HIV mâo 3 mta hlăm sa asăr êa drao, brei mnuih ruă mnăm hŏng klei găl ênưih, mnăm nanao sĭt nik klei suaih pral srăng lŏ suaih, lehanăn lŏ dưi wĭt mă bruă msĕ si yăng đar. Kyuanăn, brei grăp čô mnuih brei thâo răng mgang klei suaih pral pô, čŏng mprăp klei thâo săng kơ pô, amâodah nao kơ sang êa drao čiăng mâo klei kăp kčĕ mơ̆ng phung aê mdrao mâo hdră êlan răng mgang kjăp hĭn hŏng kman HIV.

Hŏng nik hŏng phung mda asei ară anei, brei thâo dôk dơ̆ng ƀơ̆ng huă ênuah ênô, ñĕ đuĕ mơ̆ng djăp mta klei soh hlăm yang ƀuôn, knŏng hdĭp ênuah ênô sa ung sa mô̆, đăm bi dôk amâodah bi ƀô hdơ̆ng êkei thâodah hdơ̆ng mniê ôh. Bi anôk bruă mdroa mgŭn msĕ mơh, čiăng dưi gang mkhư̆ klei tưp lar kman HIV/AIDS mtă, klei bi mt\p kman klei ruă anei lu êdi jing klei bi dôk hdơ̆ng êkei, anôk bruă mdrao mgŭn klei ruă tưp HIV/AIDS lŏ dơ̆ng hyuă kjăp hĭn klei hâo hưn hŏng phung anăn; ktrâo atăt diñu pral bi nao mkă dlăng klei ruă ti sang êa drao. Jih ai tiê kăp kčĕ kơ phung lĕ hlăm klei bi dôk hdơ̆ng êkei, thâodah hdơ̆ng mniê brei thâo răng, yua hruh ksu jing hdră jăk hĭn gang mkhư̆ kman HIV lehanăn bi mtưp dŭm mta klei ruă mkăn, brei knŏng hdĭp kjăp sa ung sa mô đuič.

Klei yuôm mơ̆ng bruă pral hmao ƀuh, mdrao HIV hnưm

HIV jing sa mta kman ngă  bi hroh ai dưi mdrơ̆ng hŏng klei ruă. Tơdah truh wưng knhal tuč, HIV srăng jing klei ruă AIDS leh anăn  huĭ truh kơ djiê. Mâo luu mta phŭn ngă mâo klei ruă HIV, hlăm anăn mâo klei bi dôk hdơ̆ng êkei. Čiăng thâo săng hĭb kơ hnơ̆ng tưp lar HIV hlăm klei bi dôk hdơ̆ng êkei, aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, Anôk  bruă gang mkhư̆ klei ruă HIV/AIDS, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă čar Dak Lak srăng mâo klei kah mbha kơ klei anei:

- Ơ aê mdrao, klei tưp kman HIV mơ̆ng klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei ară anei si dôk mâo?

Aê mdrao  Huỳnh Thị Hồng Sinh: Klei tưp kman HIV mơ̆ng klei bi dôk êkei hdăng êkei ti Dak Lak ară anei lu êdi. Mnuih ruă hriê mdrao ti adŭ mdrao 10 čô snăn mâo 3 – 4 čô djŏ tuôm kơ klei êkei bi dôk hdăng êkei. Mnuih ruă truh ti Anôk bruă srăng mâo phung aê mdrao đru kčĕ, mdrao ARV hnưm. Mŏng boh klei anei, aê mdrao srăng đru kčĕ kơ jih dua čô hriê ti Anôk bruă anei čiăng đru kčĕ, ksiêm dlăng kman čiăng pral hmao ƀuh, mdrao djŏ guôp kñăm rŏng kjăp klei suaih pral, bi hrŏ ênoh bi liê lehanăn amâo lŏ bi mtưp kơ pô mkăn. K=K jing tơdah amâo ƀuh srăng amâo tưp ôh. Tơdah mdrao ARV snăn kman srăng dôk ti hnơ̆ng dưi thâo ƀuh, mmông anei tơdah mâo klei bi dôk srăng bi hrŏ ƀiă klei tưp ( gơ̆ hrŏ ƀiă amâo djŏ amâo tưp ôh). Tơdah bi dôk tăm k’lhak,êka, ƀlĕ êrah srăng djŏ mtam kman HIV. Tơdah leh mdrao djŏ guôp, amâo lŏ ƀuh ôh kman. Phung mniê brei anak mam ăt dưi mơh.

- Si klei truh amâo jăk tơdah djŏ HIV kbiă hriê mơ̆ng klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei?

 Aê mdrao  Huỳnh Thị Hồng Sinh: Klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei ênưih snăk djŏ HIV. Klei bi dôk êkei mniê hnơ̆ng tưp HIV ênưih leh snăn klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei hĭn mơh ênưih tưp. Klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei anei amâo djŏ knŏng ênưih tưo HIV ƀiădah lŏ ênưih tưp dŭm klei ruă mkăn msĕ si: Ruă tiê B, C, giang mai, hoa liễu, sùi mào gà… Tơdah amâo mâo klei bi khăp sĭt suôr, bi dôk amâo răng ênưih snăk ba tưp lu klei ruă kơ pô mkăn.

Ară anei, adŭ mdrao dôk mâo hdră ksiêm mkă dlăng mrâo, anăn jing mơ̆ng sa čô ruă hŏng hnơ̆ng kman hlăm asei mlei lu, ba mtưp kơ lu pô mkăn. Kyua anăn, sa čô mâo kman dei srăng tui ksiêm lehanăn ƀuh lu mnuih mkăn mâo kman klei ruă anăn.

Hdră ksiêm mkă dlăng mrâo ti Adŭ mdrao dưi pŏk ngă mơ̆ng thŭn 2023. Sa čô êkei kreh bi dôk êkei hdơ̆ng êkei hriê ksiêm mkă dlăng mâo klei đru kčĕ. Leh đru kčĕ srăng nao ksiêm dlăng, tơdah ƀuh mâo kman HIV, knuă druh bruă mdrao mgŭn srăng mă êrah anăn nao ba ti Ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh bi mklă hnơ̆ng kman. Bi hrŏ hnơ̆ng kman hlăm sa hruê jing pô ruă anăn djŏ leh kman, lehkơnăn srăng dưi mdrao. Mđrĭng hŏng hdră mdrao srăng lŏ ksiêm duah pô mâo kman mơ̆ng pô ruă anei, anăn jing pô tuôm bi dôk leh hŏng êkei anei srăng dưi nao ksiêm mkă dlăng kman.

-  Snăn si srăng ngă čiăng bi hrŏ tuič hnơ̆ng klei tưp kman HIV mŏng klei bi dôk êkei hdơ̆ng êkei?

Aê mdrao  Huỳnh Thị Hồng Sinh: Kyua klei khăp amâo sĭt suôr sa ung sa mô̆, khăp kơ pô anei lŏ khăp kơ pô adih, ênưih snăk djŏ HIV, kyua anăn tơdah mâo klei bi dôk mbĭt, brei thâo mgang pô âñp klei tưp kman HIV, brei mnăm êa drao ARV, mnăm 2 mmông êlâo kơ mâo boh tŭ dưn. Leh bi dôk hlăm brô 24 mmông lŏ mnăm lehanăn êdei kơnăn lŏ mâo 1 blư̆ dŏng,ậing drei mnăm 3 asăr jih jang. Hdră anei dưi lač jing gang mkhư̆ êlâo huĭdah tăm djŏ kman HIV./.

- Lač jăk kơ Aê mdrao lu hŏng dŭm klei blŭ hrăm tŭ dưn anei!