Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo mâo thâo hlao jing boh pia kơ dŭm klei kpĕ êka hlăm ksŏ djŏ tuôm hŏng klei dăl êlan bi êwa. Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ ngă truh klei dleh bi êwa ƀrư̆ hruê ƀrư̆ kjham leh anăn arưp aram truh kơ klei hdĭp mnuih ruă. Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo mâo thâo hlao jing phŭn agha ngă truh klei djiê lu tal 3 dlông rŏng lăn (dôk ti tluôn klei ruă dăl êlan êrah, klei ruă brŭ leh anăn klei ruă êbuh) leh anăn jing phŭn agha ngă truh klei djiê lu tal 3 ti Việt Nam (leh klei ruă êbuh leh anăn klei ruă kƀah êrah). Djŭp hăt jing phŭn agha mơ̆ng 75% mơ̆ng klei ruă dal êwa hlăm ksŏ amâo mâo thâo hlao. Phung ră rañ djŭp hăt mâo klei arưp aram mâo klei ruă anei lu hĭn 10 blư̆ mkă hŏng phung amâo mâo djŭp hăt. Đa đa, phung hrip lu asăp hăt ăt mâo klei arưp aram djŏ klei ruă anei.

Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo mâo thâo hlao srăng brư̆ kjham hluê si hruê mmông, klei ruă srăng tui tiŏ pô ruă truh kơ mmông djiê yap mơ̆ng mâo klei ruă. Klei ruă amâodưi mdrao hlao ôh, knŏng mdrao mă grăp gưl mâo klei ruă. Dŭm mta bi mâo klei ruă kyua wăl hdĭp mâo asăp hăt, wăl hdĭp mda čhŏ djhan, yan adiê mlih dleh dưi ksiêm dlăng, hnơ̆ng ap msah amâodah mă bruă ktrŏ đei. Boh jhat jing mnuih luč ai mă bruă, amâodưi kriê dlăng kơ asei pô.

Ti Sang êa drao mdrao kơ ksŏ čar Dak Lak, mnuih ruă kyua klei ruă dăl êwa hlăm sŏ mâo hnơ̆ng lu hĭn hlăm dŭm mta klei ruă hlăm ksŏ. Thŭn 2022, sang êa drao mdrao leh anăn kriê dlăng giăm 500 čô mâo klei ruă anei, wưng tlâo mlan tal 1 thŭn 2023 mâo 289 čô ruă. Aê mdrao La Thế Anh, khoa Nội 1, sang êa drao mdrao kơ ksŏ čar Dak Lak brei thâo:

Klă sĭt phung ruă hriê đih mdrao ti anôk mdrao nội 1, sang êa drao mdrao kơ ksŏ čar Dak Lak jing phung djŏ tuôm hŏng hăt djŭp. Lu jing phung êkei djŭp hăt leh anăn phung mniê hrip asăp hăt (hlăm gŏ sang mâo mnuih djŭp hăt).

Msĕ si H.T.T, 69 thŭn ti să Ea Tu, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak jing sa klei bi hmô. T djŭp hăt mơ̆ng điêt, truh kơ ară anei mâo leh 50 thŭn. Grăp blư̆ mă bruă nu kreh êmăn, awăt hĭn kơ pô mkăn ƀiădah ñu mĭn kyua asei nu awăt đuč. Grăp blư̆ adiê êăt ñu kreh mtŭk leh anăn dleh bi êwa. Mâo sa blư̆ asei mlei êmăn sui, mtŭk, dleh bi êwa, gŏ sang ba nao mkă dlăng ti sang êa drao. Phung aê mdrao đăo knăl ñu mâo klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo thâo hlao, mơ̆ng hruê anăn ñu kreh nao đih sang êa drao jêñ jêñ. Gưl anei, ñu dôk đih mdrao êbeh 10 hruê ti anôk mdrao Nội 1, sang êa drao mdrao kơ ksŏ čar Dak Lak, ƀiădah klei ruă kăn hrŏ lu lei. H.T.T yăl dliê:

Hmao ƀuh klei ruă mâo hŏng anei 5 thŭn. Hmư̆ hlăm đĭng blŭ, klei hâo hưn thâo mơh djŭp hăt jing amâo mâo jăk ôh. Boh jhat mơ̆ng djŭp hăt ngă kơ dleh bi êwa, dăl êlan bi êwa. Ama kâo, ayŏng kâo, neh kâo ăt mâo klei ruă msĕ sơnei, kyua diñu djŭp hăt sơăi. Hlăm djuê mâo 3 čô mâo klei ruă, yap wăt kâo jing 4. Klei ruă anei dleh bi êwa, jơ̆ng kngan êun, yơ̆ng. Ară anei sĭt dlei bi êwa, ƀuh klei ruă ktrŏ srăng nao đih sang êa drao, leh suaih lŏ wĭt.

Ăt msĕ sơnăn mơh, T.H.Đ, 63 dôk ti ƀuôn hgŭm Thống Nhất, wăl krah ƀuôn Hồ, čar Dak Lak. Đ ăt djŭp hăt mơ̆ng hlăk dôk êdam. Mâo hŏng anei 2 thŭn, kyua mtŭk, dleh bi êwa sui hruê, ñu nao mkă dlăng ti sang êa drao leh anăn mâo phung aê mdrao đăo knăl mâo klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ amâo mâo thâo hlao. Leh hmư̆ phung aê mdrao lač djŭp hăt srăng mđĭ hĭn klei hŭi hyưt mâo klei ruă anei, Đ bi klă srăng lui hăt čiăng răng mgang klei suaih pral pô, T.H.Đ brei thâo:

Mtŭk, dleh bi êwa. Mdrao mơ̆ng mlan 9/2022, grăp mlan nao mkă dlăng ti sang êa drao, mkă dlăng grăp tuôr. Klei ruă anei ƀuh êmăn êdi, sĭt ñu đĭ êmăn êdi yơh.

Djŭp hăt jing phŭn agha mrô 1 ngă truh klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ. Djŭp hăt mđĭ hĭn klei hŭi hyưt mơ̆ng klei ruă anei. Boh nik, phung djŭp hăt mâo klei hmăi jhat hĭn kyua klei čhŏ djhan wăl hdĭp mda, djŏ kman leh anăn dŭm mta ruă mơ̆ng asăp hăt. Phung djŭp hăt mâo hnơ̆ng truh klei djiê kyua klei ruă anei lu hĭn 10 blư̆ mkă hŏng phung amâo mâo djŭp. Klei ruă dăl êwa hlăm ksŏ jing klei ruă amâo thâo mdrao hlao ôh. Kyuanăn, êjai klei ruă đĭ amâodah kjham hĭn srăng nao sang êa drao mtam, čiăng mâo klei kriê dlăng leh anăn răng mgang klei suaih pral jăk hĭn.

Klei ruă ksŏ amâo thâo hlao ba klei ruă dleh bi êwa ƀrư̆ kjham leh anăn srăng arưp kơ klei hdĭp phung ruă. Čiăng thâo săng thiăm kơ klei ruă ksŏ amâo thâo hlao, ti tluôn anei jing boh phŭn bi trông hŏng aê mdrao chuyên khoa CKI. RMah Lương –  K’iăng Khua sang êa drao ksŏ čar Dak Lak kơ klei ruă anei.

-Ơ aê mdrao! Ya mta phŭn mâo klei ruă dăl êlan bi êwa hlăm ksŏ? Boh mơ̆ng klei ruă anei si jing? 

-Aê mdrao Rmah Lương: Klei ruă ksŏ dăl êlan bi êwa ngă kơ mnuih ruă dleh dlan hlăm klei mă bruă knuă, hlăm klei hdĭp aguah tlam mlam hrue, ngă kơ mnuih ruă lĕ nanao hlăm klei dleh dlan bi êwa. Tui hlue hŏng hnơ̆ng klei ruă mdê mdê, dah ti hnơ̆ng 3, hnơ̆ng 4 leh mnuih ruă dleh bi êwa hĭn. Phŭn tal êlâo, mnuih ruă dleh bi êwa, êjai lŏ gĭr hlăm klei mă bruă ktrŏ. Mâo lu snăk phŭn agha ba hriê klei ruă anei, tal êlâo jing kbiă hriê mơ̆ng klei djŭp hăt lu. Tal dua jing klei ruă mâo mơ̆ng amĭ ama, amâodah kƀah mta alpha-1 antitrypsin, amâodah dôk hlăm anôk mă bruă knuă mâo lu ƀruih ƀhŭl, êwa čhŏ. Anăn yơh jing boh phŭn ba klei ruă anăn ară anei. Hlăm hăt mâo mơ̆ng 6000-7000 mta ruă, leh hrip djŏ, ƀâo srăng ngă jhat jih kŏng đŏk, kuôp ksŏ ngă truh kơ klei dleh kơ ksŏ bi êwa, klei ruă anei đuĕ nanao hlăm klei dleh thâo hlao.

- Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă dleh hlăm klei bi êwa kreh mâo si bi knăl? Si klei bi knăl tơdah klei ruă anei đuĕ nao kơ kjham, Ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Rmah Lương: Klei ruă dăl êlan bi êwa kreh mâo hŏng mnuih ruă mơ̆ng 35 thŭn kơ dlông, amâodah mda hĭn. Mnuih ruă kreh djŭp hăt. Êdah êdi jing leh sa wa dôk bi êwa êjai mlam, ngă kơ mnuih ruă amâo mâo thâo pĭt, amâodah leh mă bruă mnuih ruă dleh bi êwa, tơl truh kơ ƀrek ƀrok.

Ară anei, klei ruă anei ka dưi mâo êa drao mdrao hlao ƀhut ôh, ka mâo hdră mdrao hlŏng hlao jih ôh. Knŏng dôk mdrao đru mdul mnuih ruă amâo mâo đuĕ nao kơ kjham đuič.

 Klei ruă ksŏ dăl êlan bi êwa, ba hriê lu klei amâo mâo jăk hŏng mnuih ruă   huĭ hyưt snăk, boh nik jing mnuih ruă hdĭp nanao hŏng klei ruă anei yơh. Knư̆ hrue knư̆ đuĕ nao dlưh awăt klei bi êwa, lehanăn đuĕ nao truh kơ klei ruă kboh. Anei yơh jing sa hlăm dŭm boh phŭn ngă dlưh jhat klei bi êwa, lehanăn ruă kboh msĕ mơh.

    - Ơ aê mdrao! Klei ruă dăl êlan bi êwa hlăm ksŏ yap jing ka mâo ôh hdră mdrao djŏ hĭn, kyuanăn hŏng mnuih ruă dôk mdrao kơ sang êa drao dưi mơ̆ yua hdră mdrao leh êlâo mơ̆ng sang êa drao čiăng čŏng pô dôk mdrao kơ sang ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Rmah Lương: Ară anei, Klei ruă ksŏ dăl êlan bi êwa dleh thâo hlao yap jing klei ruă yang ƀuôn, jing klei ruă amâo mâo bi tưp ôh. Ti čar Daklak,       Klei ruă ksŏ dăl êlan bi êwa dleh thâo hlao jao kơ sang êa drao mdrao ksŏ čar kiă kriê mdrao mgŭn. Tơdah mnuih ruă mâo mkă dlăng thâo klă kơ klei ruă anei, srăng mâo sang êa drao ksŏ čar mkŏ mjing hdră êlan mdrao mgŭn wĭt kơ sang mdrao mgŭn lehanăn sa mlan sa blư̆ mnuih ruă nao kơ sang êa drao lŏ mkă dlăng, lehanăn tŭmă êa drao mnăm sa blư̆. Hnơ̆ng ênoh êa drao mnăm hlăm wưng tal êlâo wăt êa drao kčhit, êa drao mnăm, êa drao čiăng bi ê’un kuôp ksŏ, kŏng đŏk, lehanăn êa drao kháng sinh, mâo wăt êa drao mnăm lehanăn êa drao tlŏ, tui hlue hŏng hnơ̆ng klei ruă mơ̆ng mnuih ruă. Tơdah truh ti wưng hơĭt leh srăng lŏ nao mkă dlăng, lehanăn mă êa drao mnăm hlăm grăp mlan.

-Si srăng ngă čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă anei, Ơ aê mdrao?

Aê mdrao Rmah Lương: Lu phung aê mdrao mâo sơăi klei mtă mtăn hŏng mnuih djŭp hăt, jing đăm lŏ djŭp hăt ôh, tơdah mâo leh dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă anei. Bi mnuih amâo mâo djŭp hăt ôh đăm jĕ giăm ôh hlăm dŭm anôk kreh mâo lu săp hăt, huĭdah jing mnuih hrip hĕ săp hăt mnuih mkăn djŭp, ăt ênưih truh lĕ hlăm klei ruă anei mơh. Êngao anăn, mâo dŭm klei ruă mkăn djŏ tuôm msĕ si djŏ kman sui hlăm êlan bi êwa, amâodah dôk nanao hlăm anôk mă bruă jing čhŏ dhjan hlăm êwa, anôk bruih ƀhŭl. Mâo dah mâo dŭm klei mưng hdĭp amâo mâo jăk.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!