Ti Adŭ mdrao klei ruă ti phung hđeh, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư, mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ ară anei, mdrao leh kơ êbeh 350 čô hđeh ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, hlăm anăn mâo 13 čô hđeh êmŏng đei. Ară anei, kah knar grăp hruê ti adŭ mdrao kreh mdrao kơ 25 – 30 čô hđeh ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Klei ruă anei jing sa klei ruă huĭ hyưt, mâo wăt ti phung prŏng lehanăn hđeh, hlăm anăn phung hđeh jing ênưih đĭ kơ ktrŏ. Hluê phung aê mdrao, klei êngoh bi ƀlĕ êrah huĭ hyưt êdi hŏng phung hđeh êmŏng đei, hđeh mrâo kkiêng, hđeh kdjuôt kdjĭng, phung hđeh mâo dŭm klei ruă ktrŏ mkăn msĕ si bạch cầu, hrŏ tiểu cầu, mâo mta mmih hlăm êrah đĭ, ruă êhŭng, ruă tiê… Dŭm klei ruă anei ktrŏ leh lŏ mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hĭn mơh lŏ huĭ hyưt hĭn.

Adei V.H.T (12 thŭn, dôk ti ƀuôn hgŭm Khánh Xuân, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah 7 hruê, truh ară anei suaih pral leh, adei ăt dôk huĭ hyưt mơh. Hluê si klei yăl dliê mơ̆ng V.H.T, ti sang adei ê’ăt asei mlei, ruă k, êngoh. Gŏ sang mĭn adei hdrak msĕ yang đar, mă êa drao mnăm. Truh hruê tal 4, ăt dul mơh, lŏ êmăn hĭn mâo gŏ sang nao ksiêm mkă dlăng ti anôk mdrao mgŭn êngao knŭk kna, boh tŭ ksiêm dlăng mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Phung aê mdrao brei gŏ sang nao ba dŏng mdrao mjêč ti sang êa drao prŏng kyua adei êmŏng đei, êngoh sui leh, huĭ hyưt snăk. Adei V.H.T brei thâo:

Ti sang čŏng blei êa drao mnăm, ƀuh ê’ăt asei mlei, ruă kŏ, wĭr kŏ, êngoh hlơr, êmăn êmik. Leh 4 hruê amâo dưi, êmăn đei gŏ sang brei nao ksiêm dlăng êrah snăn arăng lač nao đih mdrao mjêč yơh. Mơ̆ng hruê đih mdrao truh ară anei mâo 3 hruê, kâo ƀuh dưi ƀiă leh. Kâo ƀuh klei ruă anei huĭ hyưt êdi, boh nik hŏng mnuih êmŏng msĕ si kâo kyua anăn kaoa mtă tơdah êngoh drei nao sang êa drao ksiêm dlăng yơh.

Sa čô mkăn jing gŏ sang amai P.T.T dôk ti să Hòa Thuận, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak. Mâo anak êkei 10 thŭn asei mlei prŏng đei, kyua anăn amai mđing êdi kơ klei suaih pral anak. Kyua tui ksiêm nanao klei thâo săng kơ klei phung hđeh êmŏng đei lehanăn kơ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, kyua anăn leh thâo mâo dŭm klei bi êdah mdê, gŏ sang amai ba leh anak kơ sang êa drao dŏng mdrao. Kyua anăn, anak ñu mâo phung aê mdrao ksiêm mkă dlăng nanao, mâo hdră mdrao djŏ guôp lehanăn pral hlao. Amai P.T.T brei thâo:

Tal êlâo leh wĭt sang hră, ñu ê’ăt asei mlei kâo thâo ñu čiăng ruă leh. Mmăt êngoh, ruă kŏ. Hruê êdei kâo lŏ ksiêm dlăng mơh, hruê êdei kơnăn gŏ sang ba ñu nao kơ anôk bruă mdrao mgŭn êngao knŭk kna ksiêm dlăng snăn ñu êngoh bi ƀlĕ êrah leh. Huĭ mơh, kyua hlăm sang ăt mâo pô ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mơh anăn gŏ sang ba ñu nao đih mdrao ti sang êa drao h’ĭt ƀiă ai tiê. Kâo thâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah huĭ hyưt snăk lehanăn mâo leh lu mnuih djiê kyua anăn leh thâo anak ruă, kâo ba sang êa drao amâo lui ti sang ôh. Kâo thâo klei ñŭ prŏng êmŏng đei, ăt hmăi truh kơ klei suaih pral, snăn yơh kâo ba nao hnưm kñăm rơ̆ng klei suaih pral kơ anak.

Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah lưh êngoh mơ̆ng hruê tal 3 kyua anăn mâo lu mnuih ruă lehanăn phung amĭ ama mâo klei mĭn jih êngoh jing hlao leh. Khă snăn, hlăm brô hruê tal 3 truh kơ hruê tal 7 jing mmông klei ruă đĭ kơ ktrŏ. Hlăm wưng anei, kman Dengue ngă leh ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng asei mlei awăt, toh hroh ênưih ngă dŭm klei truh amâo jăk msĕ si: Đung êrah gŭ klĭt, ƀlĕ êrah ƀăng adŭng… Kyua anăn, mơ̆ng hruê tal 3 truh kơ hruê ral 7 jing hruê huĭ hyưt hĭn. Kyua anăn, amâo djŏ hŏng phung hđeh êmŏng đei, phung hđeh mâo klei ruă mơ̆ng êlâo ƀiădah hŏng jih jang phung hđeh lehanăn mnuih prŏng, tơdah mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah brei mđing klei mâo hlăm dŭm hruê anei kyua ênưih ngă truh klei amâo jăk mkăn. Klei bi êdah klă hĭn jing ƀlĕ ô̆, ruă tian, ruă hlăm tiê, êa tlô ƀiă, êmăn êmik asei mlei… Mâo jih jang klei bi êdah anăn brei nao dŏng mdrao mtam. Hnưm thâo mâo klei ruă lehanăn thâo klă dŭm klei mâo hlăm wưng mâo klei ruă srăng đru kơ hdră ksiêm mkă dlăng, mdrao pral hĭn. Aê drao Nguyễn Văn Mỹ – K’iăng khua adŭ mdrao klei ruă ti phung hđeh, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư brei thâo:

Ară anei, klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah ka mâo êa drao mdrao hlao, lu jing mdrao dŭm klei bi êdah, thiăm mbŏ êa hlăm asei mlei hluê hdră mnăm. Klei anei ngă kơ lu phung amĭ ama mčhua, diñu mĭn klei ruă anei amâo maoa êa drao dưi mdrao hlao, knŏng thiăm mbŏ êa yơh. Khă snăn, klei amâo jăk mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hbĭl srăng mâo dreo amâo thâo ôh, kyua anăn drei dưi tui ksiêm 1,2 hruê tal êlâo leh hđeh êngoh dưi mnăm êa drao dul êngoh, mnăm lu êa, sui asei mlei lehanăn amâo dưi tlŏ sirom ôh. Tlŏ êa sirom ti sang amâo djŏ hŏng hdră mdrao ôh. Khă snăn, amâo ƀiă ôh phunh amĭ ama huĭ hyưt, brei phung aê mdrao tlŏ êa sirom kơ anak. Anei jing sa klei soh čhuai, wăt phung aê mdrao snăn mơh, hlăm hruê 1,2 mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, amâo dưi tlŏ êa sirom ôh ƀiădah brei ksiêm dlăng nanao kyua mta phŭn mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah jing bi kbiă êrah amâo djŏ amâo djăp êa ôh.

Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mâo klei bi êdah lu êdi čiăng msĕ hŏng dŭm klei ruă mkăn msĕ si klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei, êngoh siêu vi, mƀlĕ… Wăt hŏng phung hđeh mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah leh ăt ênưih lŏ djŏ mơh kyua anăn amĭ ama brei mđing răng. Tơdah hđeh mâo dŭm klei bi êdah êngoh, ƀlĕ ô̆, ruă kŏ, eh m’êa, jơ̆ng kngan ê’ăt… brei ba nao mtam kơ anôk bruă mdrao mgŭn čiăng pral dưi dŏng mdrao, boh nik hŏng phung hđeh êmŏng đei lehanăn mâo dŭm klei ruă mkăn êlâo kơnăn. Phung amĭ ama amâo dưi čŏng pô blei êa drao wĭt mnăm, tlŏ êa sirom kơ hđeh ti sang kñăm mkhư̆ klei amâo jăk huĭ tăm mâo.

Êngoh bi ƀlĕ êrah jing klei ruă tưp huĭ hyưt ară anei ka mâo êa drao mdrao hlao ôh leh anăn ka mâo vaccin gang mkhư̆ klei ruă. Čiăng đru kơ amĭ ama thâo săng klă kơ klei êngoh bi ƀlĕ êrah ăt brei mđing hŏng phung hđeh mâo klei huĭ tơdah mâo klei ruă, êpul čih klei mrâo kơ kdrêč mâo leh klei bi trông hŏng aê mdrao CKII Nguyễn Văn Mỹ- K’iăng Khua adŭ bruă mdrao kơ hđeh Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư.

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo klei phung hđeh mâo hĕ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah ênưih đuĕ nao kơ jham, si klei huĭ hyưt mơ̆ng klei anăn?

-Bs Mỹ: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, dôk čăt jing mơ̆ng 3-7 hrue, lehanăn lu mnuih ruă srăng hlao êdei kơ 7 hrue. Ƀiădah ăt mâo mơh đa đa mnuih ruă mâo leh klei ruă mkăn hlăm asei mlei, snăn ênưih đuĕ nao kơ kjham hĭn hlăm hrue dôk êngoh mơ̆ng hrue tal 3, 4,5 lehanăn toh hroh đuĕ nao kơ kjham, tơdah amâo mâo pral dŏng mdrao hlŏng truh kơ djiê mtam. Msĕ si, mnuih ruă jing mnuih mâo leh klei ruă mkăn, msĕ si kdjuôt kdjĭng, jing mta ngă klei ruă ênưih snăk đuĕ mao kơ toh hroh, si bi kdơ̆ng hŏng klei ruă awăt, lehanăn pătdah jih jang klei mâo mbĭt anăn hlŏng đuĕ nao kơ kjham mơh. Tal dua, mnuih ruă jing mnuih êmŏng, klei êmŏng đei ngă kơ klei ruă đuĕ nao kơ ktrŏ mơh, lehanăn ară anei mnuih êmŏng hlăk lu snăk boh nik ti ƀuôn prŏng. Boh mơ̆ng klei êmŏng đei jing dah mâo klei ruă jing ênưih đuĕ nao kơ kjham boh nik hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, hŏng phung hđeh êmŏng snăn klei mdrao mgŭn jing suăi hĭn, mkă dlăng klei ruă dleh thâo tĭng knăl mơh, lehanăn jing dleh hĭn sơăi.  Anei yơh jing phung ênưih đuĕ nao kơ kjham, lehanăn dleh mdrao. Mbĭt hŏng anăn, mâo đa đa mnuih ruă mkăn msĕ si klei ruă êhŭng, ruă prôč. Tơdah hđeh mâo leh klei ruă hlăm tian prôč, jing ênưih hĭn hlăm klei kluh êrah hlăm prôč tian, tơdah tuôm hŏng klei snăn jing ênưih hĭn êrah kluh đuĕ. Mâo đa đa mnuih mâo leh klei ruă tiê ăt jing sa klei bi knăl amâo mâo jăk mơh tơdah tuôm hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êra.

- Ya ngă phung hđeh êmŏng dah mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah ênưih nao kơ kjham hĭn, lehanăn si klei amĭ ama brei mđing čiăng kơ anak pô dăm lĕ hlăm klei kjham ôh?

-Bs Mỹ: Klei hđeh đĭ êmŏng ară anei jing lu snăk ti dŭm boh čar lehanăn ƀuôn prŏng p’prŏng. Klei đĭ êmŏng jing klei êbeh prăi, ngă hmăi amâo mâo jăk hŏng asei mlei ôh, lehanăn wăt kơ klei hđeh đĭ prŏng. Tui si klei ksiêm duah, arăng bi lač klei đĭ êmŏng, jing klei găl kơ kman đĭ lar. Jih jang phung hđeh êmŏng đei, ñu toh hroh ai dưi kdơ̆ng hŏng klei ruă, tơdah tuôm hŏng sa mta klei ruă, snăn klei ruă truh pral mtam lehanăn đuĕ nao kơ kjham ênưih pưih, ênưih đuĕ nao kơ kluh ểah, thâodah toh hroh jih ai ktang hlăm djăp mta mơ̆ng asei mlei. Mnuih êmŏng mâo klei ruă dleh mjing insulin, ênưih truh kơ klei ruă toh hroh nao kơ kjham. Lehanăn phung hđeh êmŏng lu đĭ cholesterol ênưih ngă mčah aruăt êrah kbiă hriê mơ̆ng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, toh hroh kboh. Mta mkăn lĕ, tơdah hnơ̆ng prăi lu đei, djăp mta hlăm asei mlei luôm hĕ prăi sơăi, hlăm anăn mâo wăt ksŏ snăn ênưih snăk ngă dleh hlăm klei bi êwa, snăn phung hđeh êmŏng kreh dleh bi êwa hĭn mkă hŏng hđeh mkăn aguah tlam.

Kyuanăn, jih jang phung hđeh êmŏng jing ênưih hĭn đuĕ nao kơ kjham dah tuôm hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah. Mơ̆ng anăn brei jih jang phung amĭ ama mđing hŏng anak pô bi pral mkă dlăng anak tơdah đĭng mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, khădah mrâo 1 hrue, 2 hrue, wăt jing ka ƀuh ôh klei bi knăl mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, jăk hĭng ba nao mkă dlăng kơ sang êa drao mtam, čiăng kơ phung aê mdrao mâo klei găl mkă dlăng kyuadah hŏng hđeh êmŏng wăt hlăm klei mkă dlăng kreh tuôm hŏng klei dleh mơh, boh nik hŏng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, ênưih pưih truh đuĕ nao kơ kjham tơdah truh hrue tal 3 thâodah êdei ƀiă kơ anăn. Boh nik kăp ksiêm huĭ dah đuĕ nao kơ hdră dleh pral mâo hdră mghaih msir mtam. Kyuanăn yơh hŏng hđeh êmŏng jăk hĭn ba kơ sang êa drao mtam ênưih mkă dlăng, lehanăn mdrao mtam hŏng klei pral, amâo mâo lui klei amâo mâo truh ôh, kăn duah mdrao hjăn kơ sang rei.

-Ya mta klei čiăng mtă mkăn Aê mdrao lŏ mâo kñăm gang mkhư̆ klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hŏng phung hđeh?

-Bs Mỹ: Hlăm dŭm thŭn giăm anei, kyua mđĭ hĭn leh bruă hâo hưn, mơ̆ng anăn lu mnuih ƀuôn sang dơ̆ng mâo leh klei thâo săng jăk hlăm bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp êngoh bi ƀlĕ êrah. Snăn čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă tưp bi ƀlĕ êrah brei mđing kơ 2 mta klei anăn jing mkhư̆ bi doh amâo mâo brei mâo anôk kơ kêč ƀloh mboh ôh, jah waih bi doh ƀur rơ̆k jŭm sang, piăt êmiêt pưk sang khuăt siam, hwai jih êlan êa khăt, mkŭp hĕ jih jang mnơ̆ng jing dŏ ênưih kdơ̆ng êa drei amâo mâo yua ôh. Tal 2 jing gang mkhư̆ amâo mâo brei kêč ƀloh kĕ ôh. Kêč êba klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah kreh kĕ hlăm aguah ưm, lehanăn adiê wai băk tlam, kyuanăn brei pĭt đih hlăm mŭng, phung hđeh bi čŭt h’ô čhum ao dlông păl, dlông kdrŭn, lehanăn yua mnâo pruh đuĕ kêč. Snăn klah čŭn, jing ngă djăp hdră amâo mâo brei kêč kĕ phung hđeh ôh, boh nik hŏn ghđeh điêt, kreh khăp hlăm kơ êngao.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!