Gang mkhư̆ klei ruă yan puih – mnga kơ phung hđeh

VOV4.Êđê - Yan adiê bi mlih yan puih – mnga hŏng klei bi mlih wăl hdĭp mda, hnơ̆ng adiê, hnơ̆ng h’uh, hnơ̆ng h’ăp mjing klei găl kơ kman đĭ lar, boh nik dŭm klei ruă djŏ tuôm êlan bi êwa. Kyua anăn, brei mnuih ƀuôn sang mđing hluê ngă dŭm hdră gang mkhư̆ klei ruă, boh nik hŏng mnuih mâo klei ruă ktrŏ, phung mduôn khua lehanăn hđeh.

 

Hluê si phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn, yan adiê yan puih – mnga, hnơ̆ng h’uh wăk hdĭp mâo nanao klei mlih, boh nik kyua klei kpleh hnơ̆ng h’uh plah wah yang hruê leh anăn mmăt mlam ngă kơ ana mnuih, boh nik jing phung klei suaih pral awăt msĕ si phung mduôn khua, hđeh điêt, phung mniê ba tian… amâo mâo hmao bi djŏ guôp srăng ênưih mâo klei ruă. Bi kơ mta mkăn, wăl hdĭp hlăm wưng anei găl kơ klei kman đĭ hriê, virut đĭ lar leh anăn bluh đĭ, ngă đĭ hĭn klei huĭ hyưt mâo klei ruă, boh nik jing dŭm mta klei ruă hdrak, klei ruă êlan bi êwa (bŏk kđuč êlan bi êwa, bŏk kđuč ksŏ)…

Amai Nguyễn Thị Thu H. ti kdriêk Krông Hnang čar Dak Lak, dôk kiă ĕ Đào Nguyễn Bảo A, 6 mlan mâo klei ruă bŏk kđuč hlăm ksŏ ti Anôk mdrao kơ hđeh, sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư. Amai H brei thâo, giăm 2 mlan anei, leh yan adiê mâo klei mlih, adiê luh lĕ êăt, anak amai nao đih sang êa drao nanao. Amai Nguyễn Thị Thu H brei thâo: Mrâo anei kâo ăt ba ĕ nao đih mdrao ti sang êa drao mkăn, ƀiădah leh mdrao 1 hruê kăm ĕ suaih ƀiă, wĭt kơ sang 3 hruê ĕ lŏ êngoh hlơr nao dơ̆ng, blĕ ô̆, eh m’êa, êmăn hlăm asei mlei, kyuanăn gŏ sang lŏ ba ĕ hriê ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư dŏng mdrao. Kâo ƀuh hŏng klei ruă anei, tơdah hđeh dôk ti sang êngoh, êwa hmar ƀiădah amâo thâo mgaih msir srăng arưp aram êdi. Hmăi truh kơ klei suaih pral ĕ, ngă kơ ĕ wăt êdi, hrŏ leh êbeh 1 kg mơ̆ng hruê mâo klei ruă.

 

Sa čô mkăn mâo klei ruă bŏk kđuič hlăm ksŏ mkăn jing Lê Bảo C. (4 thŭn) ti kdriêk Ƀuôn Đon, čar Dak Lak. Amai Nguyễn Thảo V. amĭ hđeh ruă anei brei thâo, grăp thŭn ăt msĕ sơnăn sơăi, truh kơ yan puih ĕ lŏ mâo klei ruă bŏk kđuič hlăm ksŏ, mâo gưl nao đih sang êa drao dŭm blư̆ kyua klei ruă anei. Klei anei ngă kơ amai ƀuh mâo klei kpĭ kyua klei ruă anei jing klei ruă ênưih lŏ djŏ lu blư̆ leh anăn hŭi hyưt êdi. Amai V brei thâo: Kyua lu blư̆ mâo klei ruă bŏk kđuič hlăm ksŏ, mdrao hŏng kháng sinh, kyuanăn ai bi kdơ̆ng hlăm asei mlei mơ̆ng ĕ jing awăt êdi. Ĕ ênưih mâo klei êngoh ê’ăt leh anăn ruă prôč…Kyua anak mâo klei ruă anei lu blư̆, kâo thâo klei ruă anei huĭ hyưt êdi, tơdah amâo mâo hmao ba mdrao srăng toh hroh klei bi êwa. Mâo blư̆ ĕ ruă kjham tơl bi êwa hŏng masin.

Dŭm klei bi êdah mơ̆ng klei ruă bŏk kđuič êlan bi êwa hlăm hđeh mâo lu mta. Yăng đar, kreh kreh mâo klei mtŭk, êngoh hlơr, kbiă êa dŭng, dăl dŭng, leh anăn bi êwa hmar, abâo dŭng đĭ trŭn, ktrŏ hĭn jing ƀuh đah da hrŭt nah lam êjai hrip êwa, asei ơ̆ng jŭ. Lu phung hđeh mâo klei ruă anei srăng čŏng hlao mơ̆ng 8 - 10 hruê. Ƀiădah mâo đa đa tơdah amâo mâo hmao mgaih msir srăng hmăi truh kơ êlan bi êwa, bŏk kđuč ksŏ, êlan bi êwa. Kjham hĭn srăng truh klei bŏk kđuič hlăm dlô, hlăm ƀoh ƀleh, ruă kboh… hđeh srăng amâo mâo lŏ hdơr, bi kñhăk amâodah truh kơ klei djiê. Klei ruă srăng nao truh kơ kjham hmar, kyuanăn bruă bi klă, mbha êpul, mdrao mgŭn hnưm jing yuôm bhăn sơnăk.

Dŭm klei ruă êlan bi êwa phung hđeh kreh mâo hlăm yăn ê’ăt anăn jing: hdrak, ruă kŏng đŏk, ruă dŭng, bŏk hlăm ƀăng knga, amidan, bŏk VA, bŏk kŏng đŏk, bŏk kđuč hlăm ksŏ. Klei ruă bŏk kđuič êkan êlan bi êwa nah dlông tơdah lui sui srăng ngă truh kơ bŏk kđuič êlan bi êwa nah dlông leh anăn mmông anăn klei ruă srăng trŏ hĭn, toh hroh klei bi êwa srăng bi êwa hŏng masin.

Lŏ lač kơ boh klei anei, Aê mdrao H’El Êban, k’iăng khua dôk bruă krŭ wĭt ai ktang dŏng mdrao phung hđeh – anak ĭ, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư brei thâo:Hlăm yan adiê ê’ăt msĕ ară anei, ênoh phung hđeh mâo klei ruă êlan bi êwa jing lu lĭn, boh nik jing phung hđeh mâo klei ruă bŏk kđuč hlăm ksŏ kjham, srăng truh kơ toh hroh klei bi êwa leh anăn bi êwa hŏng masin. Tơdah ƀuh phung hđeh mâo klei bi knăl mâo klei ruă, phung amĭ ama čiăng ba hđeh anăn nao kơ sang êa drao ktang hnưm ktang jăk čiăng mdrao mgŭn. Yăng đar hlăm 1,2 hruê tal êlâo, hđeh knŏng mâo êa k’hak leh kơ năn kơh mâo klei mtŭk, êwa ƀrap ƀrap leh anăn mâo đa dleh bi êwa. Phung amĭ ama tơdah ƀuh hđeh bi êwa hmar, anăn jing sa hlăm dŭm klei bi êdah klei ruă bŏk kđuč êlan bi êwa kjham, êwa hmar, đah da hrŭt, srăng ba sang êa drao mtam.

Êngao kơ klei mâo lu hđeh mâo klei ruă bŏk kđuč êlan bi êwa, bruă gang mkhư̆ dŭm mta klei ruă tưp msĕ si êngoh bi blĕ êrah, kngan, jơ̆ng, ƀăng êgei hlăm wưng anei ăt tuôm hŏng lu klei dleh dlan kyua klei mlih yan adiê, mnuih ƀuôn sang êrô hiu hlăm wưng Tết…Phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn bi klă, hlăm wưng kơ anăp, boh sĭt klei ruă tưp ăt dôk mâo lu klei dleh dưi ksiêm dlăng, dŭm klei ruă mrâo leh anăn arưp aram dlông rŏng lăn mâo klei dưi mŭt hlăm ala čar drei, dŭm mta klei ruă tưp mâo hlăm ala čar dưi mâo ênoh čih yap đĭ ktang…

Phung hđeh êlăk hŏng ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă dôk awăt kyua anăn tơ yan adiê bi mlih ênưih snăk mâo klei ruă. Bruă mdrao lu blư̆ srăng hmăi truh kơ klei đĭ prŏng, klei thâo mĭn mơ̆ng phung hđeh êdei adih. Čiăng mkăp thiăm klei thâo săng ăt msĕ mơh hdră gang mkhư̆ klei ruă kreh mâo ti phung hđeh hlăm yan puih – mnga. Pô čih klei mrâo kơ kdrêč anei mâo leh klei bi blŭ hrăm hŏng aê mdrao thơ̆ng kơ adŭ mdrao II Nguyễn Văn Mỹ, K’iăng khua adŭ mdrao klei ruă kluôm ti phung hđeh – Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư:

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo hlăm yan puih mnga ya mta klei ruă phung hđeh kreh tuôm ? Jih jang klei ruă anăn si ñu hmăi amâo mâo jăk ?

            Aê mdrao Nguyễn Văn Mỹ: Anei jing wưng yan adiê bi mlih, snăn phung hđeh kreh tuôm hŏng lu mta klei ruă snăk, boh nik hlăm dŭm klei ruă kơ êlan bi êwa, msĕ si mđuič mrôk adŭng, mđuič hlăm kŏng đŏk, kuôp ksŏ, adăt đŏk. Tal dua, jing mâo klei ruă hlăm tian prôč, lehanăn klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei. Tal 3, jing klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, tal 4 jing klei ruă êngao klĭt, msĕ si bi mplao, bi mđuič mƀlĕ... Snăn jing jih jang klei ruă kreh tuôm hŏng hđeh ba klei hmăi amâo mâo jăk jing prŏng snăk hŏng klei pral phung hđeh, dơ̆ng mơ̆ng êdu lŏng kơ ktang. Tô hmô dŭm klei ruă hlăm êlan bi êwa, msĕ si mtŭk êngoh hlơr dăl adŭng, bi tơdah amâo mâo ôh hdră mdrao bi djŏ, klei ruă phung hđeh srăng đuĕ nao kơ kjham, jhat dleh kơ klei bi êwa, lehanăn ênưih truh kơ djiê mơh tơdah amâo mâo pral mkă dlăng mdrao mgŭn bi hmâo. Amâodah msĕ hŏng klei ruă jơ̆ng kngan ƀăng êgei khădah lu jing ti hnơ̆ng hdjul, ƀiădah tơ đuĕ nao kơ kjham srăng mâo klei ruă hlăm kŏ dlô, ruă kboh amâodah ruă ksŏ kjham, tơdah kăn mkă dlăng mdrao mgun bi jăk rei snăn truh kơ djiê mơh. Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah msĕ mơh, lu jing ti hnơ̆ng hdjul sơăi, ƀiădah dŭm klei bi knăl đĭ   êngoh hlơr ktang, hwăt hwiêng amâo mâo hdơr êa êpa êsei, truh kơ klei ruă hlăm tian... anăp kơ klei đuĕ nao luič êa hlăm asei mlei, tơdah kăn hmăr mdrao rei, ênưih truh kjham jing bi êkŏ êrah, lehanăn truh kơ djiê lu mơh.

   

 

-Akâo kơ aê mdrao brei thâo ya ngă yan puih mnga phung hđeh kreh tuôm hŏng lu mta klei ruă msĕ snăn, boh nik jing dŭm mta klei ruă hlăm êlan bi êwa ?

            Aê mdrao Nguyễn Văn Mỹ: Yan puih mnga jing yan êăt, adiê bi angĭn, êăt boh nik hlăm adiê tlam mmăt lehanăn aguah ưm. Anei jing yan jăk găl kơ kman đĭ lêč. Kyuadah diñu hdĭp sui hĭn, lehanăn dĭ lar lu hĭn. Tal dua virus jing pral êdi ñu ngă kơ hđeh boh nik hlăm êlan bi êwa. Mbĭt hŏng anăn, tal 3 phung hđeh asei ka đĭ prŏng kjăp leh ôh asei mlei, snăn ai mdrơ̆ng hŏng klei ruă adôk êdu, mơ̆ng anăn ênưih snăk truh kơ klei ruă. Yan puih mnga, angĭn êăt ngă jhat kơ êlan bi êwa phung hđeh, ênưih truh bi mđuič êka, bi mƀlĕ bi bŏk plao, ngă bi thu kŏng đŏk, mơ̆ng năn truh kơ klei dưi răng mgang êlan bi êwa hlăm phung hđeh. Êjai phung hđeh ai mdrơ̆ng hŏng klei ruă dôk êdu snăn ênưih tưp hĭn, lehanăn djăl mơh đuĕ nao kơ kjham, boh nik hŏng ksŏ.

  

 -Akâo kơ aê mdrao brei thâo êjai dlăng kriê phung hđeh ruă kơ sang ya mta bruă brei drei mđing lehanăn hbĭl srăng ba hđeh kơ sang êa drao?

           

Aê mdrao Nguyễn Văn Mỹ: Klei răng kriê hđeh kơ sang jing klei yuôn bhăn. Klei bi knăl tal êlâo kreh ƀuh hŏng phung hđeh jing đĭ êngoh hlơr. Tơdah hđeh đĭ êngoh hlơr êgao kơ 38,5 độ snăn drei dơ̆ng brei hđeh mnăm êa drao bi hrŏ hlơr, bi mnăm djŏ hŏng klei ktrâo atăt, hlăm brô 4h - 6h/blư̆. Siămdah, hŏng phung hđeh mâo asei djăp bi hrut, hđeh amâo mâo jăk asei mlei, truh klei ruă kjham snăn dưi brei hđeh mnăm êa drao hnưm hĭn. Bi hŏng klei sui sui sut bi êđăp hđeh, kreh ƀuh 38,5 độ drei sut bi êđăp asei mlei, boh sik sut ti gŭ păl ak, kuang hlăm kkuê, hlăm adhei. Siămdah hŏng hđeh đĭ êngoh hlơr kgŭ 38,5 độ drei dưi sut bi êđăp, amâo mâo djŏ knŏng kyua đĭ êngoh ôh, ƀiădah sut bi mdoh asei boh nik kman lehanăn virus. Jăk hĭn tơdah hđeh êngoh truh dua hrue leh snăn ba hđeh kơ sang êa drao yơh. Tơdah hđeh đĭ êngoh kreh ƀuh hđeh ƀlĕ ô̆. Anei jing klei bi knăl lu mơ̆ng klei phung hđeh êngoh, năng ai jing klei ruă hlăm êlan bi êwa, klei ruă hlăm tian prôč. Siămdah, tơdah hđeh ƀlĕ ô̆ lu truh kơ klei hđeh hwăt hwiêng, amâodah anei jing klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham lehanăn răng đăm nao blei hjăn ôh êa drao mkhư̆ klei ƀlĕ ô̆, huĭdah lŏ ngă kơ hđeh đuĕ nao kơ kjham hĭn. Klei bi knăl tluôn anăn jing hđeh mtŭk. Mtŭk jing klei čŏng bi kbiă djăp mta jhat mta hlăm asei mlei, êa k’hak hlăm kŏng đŏk, anei jing klei lŏ bi kdơ̆ng jăk hlăm phung hđeh. Siămdah hŏng hđeh kgŭ 6 mlan, phung hđeh mâo kleio mtŭk ƀhiêt, snăn amâo mâo jăk ôh mnăm êa drao mkhư̆ êa k’hak. Êngao anăn, phung hđeh truh kơ klei ruă tian snăn hdơr bi mbŏ êa kơ asei mlei hđeh, lŏ brei hđeh huă ƀơ̆ng lehanăn mnăm djăp ênŭm.

Djăp mta klei ruă jing mâo klei jhat mdê mdê, tăp năng truh kơ kjham. Sitôhmô, hŏng klei ruă hlăm êlan bi êwa, phung hđeh kreh mâo klei đĭ êngoh êdu, mtŭk ƀiădah ăt bi êwa msĕ yăng đar mơh snăn drei dưi kăp dlăng kơ sang. Siămdah, tơdah phung hđeh đuĕ nao kơ kjham msĕ si đĭ êngoh êgao kơ 3 hrue, mnuih ruă bi êwa pral, ktang, bi êwa mjêč hĭn, tơl ƀhuăp đah da, huă ƀơ̆ng amâo mâo ñŭ, ƀlĕ ô̆ lu blư̆, pĭt đih hwăt hwiêng, klĭt kliêng ơ̆ng kñĭ, snăn ba kơ sang êa drao mtam, khădah knŏng mrâo 1 hrue, 2 hrue, amâodah 3 hrue. Mâo đa đa mnuih ruă, dưi ksiêm dlăng mdrao mgŭn kơ sang, ƀiădah tơ mnuih ruă mâo 1 hlăm dŭm klei bi knăl đuĕ nao kơ kjham snăn ba mtam hđeh nao kơ sang êa drao giăm hĭn, pral hĭn čiang thâo mkă dlăng mdrao mgŭn mtam đăm lĕ kơ kjham ôh.

 

-Čiăng dưi ñĕ đuĕ hŏng dŭm mta klei ruă hlăm yan puih mnga kơ hđeh, aê mdrao mâo mơ̆ ya mta klei čiăng mtă kơ phung amĭ ama hđeh?

Aê mdrao Nguyễn Văn Mỹ: Hlăm bruă gang mkhư̆ klei ruă tưp kơ phung hđeh mâo 2 mta snei. Tal sa, jing klei thâo răng kơ jih jang klei ruă. Tal êlâo jing thâo răng kơ êjai ba tian, phung amĭ ba tian bi nao mkă jêñ jêñ tian pô tui si mlan kčah, mđing kơ klei ruă bi hrut aruăt ariêng, lŏ mbŏ êa drao msei hlăm dŭm mlan giăm kkiêng, čiăng kơ dưi kkiêng kơ sa čô anak mâo klei suaih pral, đĭ hrie ekơ prŏng hŏng klei jăk. Brei hđeh mam amĭ nanao dăl hlăm 6 mlan tal êlâo. Anei jing klei yuôm bhăn kyuadah hlăm êa ksâo amĭ jing mnơ̆ng tŭ jăk hĭn amâo mâo mnơ̆ng dưi bi mlih ôh. Êdei kơ 6 mlan, dơ̆ng bi hriăm hđeh ƀơ̆ng mnơ̆ng hŏng hdră mơ̆ng ƀiă truh kơ lu, hŏng djăp mta mnơ̆ng ƀơ̆ng dơ̆ng mơ̆ng kpŭng hlŏng kơ prăi êmă, hlŏng truh kơ boh kroh lehanăn mnơ̆ng bi ƀăt mđing bi mâo mta msei, vitamin C, mta kuăt, djam mta boh kroh. Lehanăn mđing bi tlŏ mgang djăp ênŭm kơ phung hđeh. Anei jing hdră mđĭ ai ktang bi kdơ̆ng hŏng klei ruă, msĕ si klei ruă sruê, hnak, mtŭk ƀhiêt...

Dlăng kriê phung hđeh bi jăk hlăm yan puih mnga. Mđing bi mđao phung hđeh hlăm dŭm anôk djŏ hŏng angĭn êăt msĕ ƀô̆ mta, jơ̆ng ngăn amâodah đah da. Đăm brei hđeh kbiă kơ êngao ôh, tơdah adiê êăt, bi tơdah kbiă kơ êngao brei thâo bi mđao hlăm kngan, jơ̆ng, ƀô̆ mta, adŭng, guôm ƀô̆ mta kơ hđeh. Bi klei bi mnei hgei kơ hđeh hlăm yan puih mnga ăt jing yuôm bhăn, drei amâo mâo guôn bi mnei ôh phung hđeh grăp hruê hlăm yan puih êăt, drei dưi bi mnei phung hđeh 2,3 hrue sa blư̆, knŏng khă bi sut dhông, mmông bi mnei amâo mâo êgao ôh kơ 10 mnĭt, huĭ lĕ hlăm klei êăt. Mđing kơ mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk kơ hđeh hlăm yan puih, boh nik êa mnăm mnơ̆ng ƀơ̆ng bi mdoh lehanăn bi mdoh anôk hđeh hdĭp. Phung amĭ ama brei mđing, đăm čŏng nao blei hjăn ôh êa drao mnăm kơ hđeh.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!

Viết bình luận