Hluê si Aê mdrao Nguyễn Ngọc Hoàng – Khua adŭ mdrao klei ruă boh ƀleh - dŭm klei ruă êlan mơiêk, Sang êa drao prŏng Lăn dap kngư: Êga hlăm boh ƀleh jing klei ruă kreh mâo dôk tal 3 hlăm dŭm klei ruă kreh mâo êlan mơiêk, êdei kơ klei ruă djŏ kman êlan mơiêk. Hnơ̆ng mâo klei ruă anei hlăm brô 20 – 30% tui hluê mdê bi krĭng, yan adiê, djuê ana, klei huă ƀơ̆ng lehanăn klei mâo mơ̆ng tian amĭ. Ti Dak Lak, êga hlăm boh ƀleh mâo 60% - 70% ênoh mnuih ruă dưi mdrao ti Adŭ mdrao Boh ƀleh – klei ruă êlan mơiêk.

Ară anei, klei mưng čŏng blei êa drao wĭt mnăm, mnăm dŭm mta êa drao bi lik êga mâo hưn mthâo hlăm hla pŏk web yang ƀuôn amâo dah mnăm êa drao hla kyâo čiăng mdrao klei ruă anei dôk mâo. Anei jing mta phŭn ngă kơ 60% ênoh mnuih ruă êga hlăm boh ƀleh nao mdrao kơ Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư hlăk klei ruă anei truh kơ ktrŏ, buk boh ƀleh.

Pô ruă Tô Thị Yến, 58 thŭn, dôk ti să Êa Kly, kdriêk Krông Pač ruă tian, êngoh. Gŏ sang nao blei êa drao wĭt mnăm mbĭt anăn tlŏ sơrom 3 hruê snăn klei ruă ƀrư̆ hruê ƀrư̆ ktrŏ, dua jơ̆ng, dua kngan lehanăn rian buk, klĭt asei mlei knĭ hưr. Pô ruă anei mâo ba kơ Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư hlăk mâo klei bi êdah dleh bi êwa, awăt boh ƀleh, êngoh, êmăn, mâo kman hlăm êrạh. Pô anei dưi ksiêm mkă dlăng lehanăn dưi bi mklă mâo êga hlăm dua boh ƀleh ngă kpăk êlan mơiêk, boh ƀleh mâo ênah, awăt boh ƀleh. Nguyễn Công Thuận (gŏ sang pô ruă Yến) – să Êa Kly, kdriêk Krông Pač, čar Dak Lak brei thâo:

 “Klei ruă anei đĭ nao ktrŏ pral snăk, kyua ti sang amâo mâo klei bi êdah ôh, nao sang êa drao 3 hruê hlŏng buk asei mlei, klĭt asei mlei kñĭ hưr msĕ kñĭt, tian buk prŏng. Ƀrô mơh mâo phung nai aê mdrao jih ai tiê dŏng mdrao, mô̆ kâo êgao leh wưng huĭ hyưt, ară anei suaih leh, dưi ƀơ̆ng huă. Gŏ sang kâo lač jăk êdi kơ phung nai aê mdrao ti Sang êa drao”.

Hưn lač kơ klei ruă Tô Thị Yến, aê mdrao Nguyễn Ngọc Hoàng, Khua adŭ mdrao klei ruă boh ƀleh – dŭm klei ruă êlan mơiêk, Sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư brei thâo:

 “Pô anei nao ti sang êa drao hlăk mâo klei bi êdah awăt boh ƀleh lehanăn mâo kman hlăm êrah. Kyua anăn mâo 2 mta klei, tal sa jing mdrao klei kman ngă, tal dua jing si srăng ngă čiăng msir mghaih klei kpăk mâo ênah ti anôk anăn. Tơdah nao blač kăn dưi kyua pô anei amâo suaih, pô ruă awăt snăk, dleh bi êwa, boh ƀleh awăt leh, asei mlei amâo suaih lehanăn mâo klei ruă kboh mơh kyua anăn tal êlâo srăng yyua kháng sinh lehanăn bi hrŏ klei êngoh, klei êmăn êmik. Tal dua jing ti mnuih ruă anei, brei dưm đĭng mă mđuê̆ ênah mơ̆ng boh ƀlah kbiă ti tač snăn kơh boh ƀleh anei dưi ngă bruă lehanăn kman hlăm êrah srăng dul ƀiă mơh.

Mnuih ruă êga hlăm boh ƀleh đĭ kơ kjham msĕ si Y amâo djŏ ƀiă ôh. Kah knar grăp hruê Adŭ mdrao klei ruă boh ƀleh – dŭm klei ruă êlan mơiêk dŏng mdrao lehanăn blač mdrao mơ̆ng 25 truh kơ 30 čô ruă êga hlăm boh ƀlah, hlăm anăn mâo 60% mnuih ruă ktrŏ, mdrao êla đei. Klei nao mdrao êla ngă lu klei truh amâo jăk lehanăn huĭ hyưt msĕ si: Êa hlăm boh ƀleh, awăt boh ƀleh, mâo mnuih khăt lui hĕ boh ƀleh amâo dah rao boh ƀleh… Mta phŭn ngă kơ mnuih ruă nao kơ sang êa drao êla đei jing kyua klei bi êdah mơ̆ng klei ruă anei păt dah amâo mâo, knŏng ruă k’iêng rŏng snăn lu mnuih amâo mđing amâo dah bi mĭn knŏng ruă klang rŏng lehanăn čŏng nao mdrao dŭm klei ruă anei amâo nao ksiêm mkă dlăng. Êngao anăn, mâo mnuih ruă leh hmao ƀuh klei ruă anei amâo hluê ngă kjăp klei ktrâo lač mơ̆ng aê mdrao ƀiădah čŏng pô blei êa drao wĭt mnăm, amâo dah mnăm dŭm mta hla kyâo arăng bi hing lač dưi mdrao… kyua anăn mâo lu mnuih nao kơ sang êa drao hlăk asei awăt leh, msĕ si: Êmăn êmik, amâo djăp êrah, bô̆ mta asei mlei kñĭ, êrah đĭ, awăt boh ƀleh ktrŏ… phung anei dleh snăk lŏ hlao. Lač kơ mta phŭn mâo klei ruă anei, aê mdrao Nguyễn Ngọc Hoàng brei thâo:

 “Mơ̆ng hdră ngă lehanăn ksiêm dlăng brei ƀuh, Dak Lak jing čar mâo ênoh mnuih ruă êga boh ƀleh lu hĭn mkă hŏng dŭm krĭng Dưr, Dhŭng lehanăn Krah. Kyua ngă bruă lŏ hma, mă bruă ti adiê mđĭ, hlăk yan adiê h’uh, hnơ̆ng êa k’hŏ kbiă lu snăn mnuih ƀuôn sang ƀiă mnăm êa mơh. Knŏng khuôt đŏk êdi kơh mnăm, kyua dôk guôn truh kơ khuôt snăn êa mơiêk gơ̆ êkăl klŏ leh, ênưih snăk mâo klei ruă anei. Êngao anăn, kyua gen, mâo phung hđeh mâo leh klei ruă anei amâo dah hlăm gŏ sang mâo mơ̆ng 2 truh kơ 3 čô ruă. Phung anei brei ksiêm mkă dlăng lehanăn mdrao hnưm huĭ srăng mâo klei amâo jăk. Mnuih kreh mnơ̆ng pôč tiê, ênưih mâo axit uric. Mnuih kreh ƀơ̆ng mnơ̆ng msăm, mnăm lu êa boh kruê̆ cam, kruê̆ adŭng, êa boh ƀruôn ăt ênưih mâo klei ruă êga hlăm boh ƀleh. Mnuih kreh mnăm êa čê ăt msĕ mơh. Ƀơ̆ng msĭn, ƀiă mjuăt ktang asei mlei, tian prŏng ăt ênưih mơh mâo klei ruă. Mnuih ruă khua thŭn buk êlan mơiêk ngă kpăk êlan mơiêk srăng ngă mâo kman hlăm êlan anei ênưih snăk mâo klei ruă êga hlăm boh ƀleh.

Čiăng gang mkhư̆ klei ruă êga hlăm boh ƀleh, grăp čô brei mđing kơ klei huă mnăm, amâo mnăm lu đei amâo dah ƀiă đei. Mnăm êa djăp 2,5 truh 3 lít/hruê. Si tô hmô, mnuih êbeh 50 kg mnăm 3 lit êa/hruê, mnuih gŭ 50 kg mnăm 2,5 lit êa/hruê. Boh nik, amâo lui khuôt đŏk nao mnăm kyua êa mơiêk ênưih êkŏ ƀiădah brei mnăm nanao hlăm hruê, čiăng kơ asei mlei mâo djăp nanao êa. Mnăm êa djŏ hdră lŏ đru kơ asei mlei bi kbiă jih mta amâo jăk, đa đa mâo klŏ êga điêt hluê êlan êa mơiêk kbiă ti tač. Tơdah mâo klei ruă êga hlăm boh ƀleh, drei amâo dưi blei êa drao wĭt mnăm ƀiădah brei nao kơ anôk bruă mdrao mgŭn ksiêm mkă dlăng lehanăn mâo hdră mdrao djŏ guôp. Tui hluê hŏng klei ruă, anôk êga dôk, boh prŏng êga, klei ruă mâo, thŭn mơ̆ng mnuih ruă, phung aê mdrao srăng mâo hdră mdrao djŏ guôp. Tơdah êga điêt, amâo mâo blač mdrao ôh, aê mdrao srăng brei êa drao wĭt mnăm čiăng brei êga anei kbiă ti tač. Tơdah êga prŏng, êa mdrao srăng blač mă. Ară anei, sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư dôk hluê ngă dŭm hdră mâo: Blač mdrao, bi lik êga hluê êlan êa mơiêk kbiă ti tač… jih jang hdră anei mâo ba wĭt leh klei tŭ dưn, mkra mđĭ hnơ̆ng tŭ jăk klei hdĭp mnuih ruă./.

Klei truh kjham mơ̆ng klei ruă boh ƀleh bŏ hŏng huĭ hyưt ƀiădah ăt mâo lu mnuih ngă ngơi mang hŏng klei ruă anei. Klei bi trông hŏng aê mdrao Nguyễn Ngọc Hoàng - Khua Anôk mdrao klei ruă êlan mơiêk, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư srăng hưn klă hĭn kơ klei ruă anei leh anăn hdră mdrao mgŭn:

- Ơ Aê mdrao, ya ngă phung mâo boh tâo lăng kreh nao ti sang êa drao hlăm klei ruă kjham leh anăn mâo klei bi knăl toh hroh ƀoh ƀleh?

Aê mdrao Hoàng: Phung mâo boh tâo lăng lu nao ti sang êa drao hnui kyua klei ruă êlan êa iêk mâo klei bi knăl hgăm, knŏng ruă mă klang k’iêng rŏng, mâo dŭm klŏ boh tâo lăng dŭm pluh thŭn amâo mâo ruă, pô ruă ngă ngơi amâo mâo nao mkă dlăng, ngă truh klei toh hroh boh ƀleh, djŏ kman kjham kơh nao mkă dlăng. Mâo klei bi knăl ruă k’iêng rŏng ƀiădah amâo mâo thâo, mĭn dah ruă klang rŏng, êruê klang rŏng, ƀroh klang rŏng, lŏ bi blei êa drao leh anăn mnăm. Leh jih ruă, pô ruă lŏ ngă ngơi mang amâo mâo nao mkă dlăng. Bi đa đa nao mơiêk ƀuh ruă, khu, pô čuă čŏng nao mkă dlăng, blei kháng sinh wĭt mnăm. Êngao kơnăn, dŭm klei bi êdah mơ̆ng klei ruă êlan mơiêk kreh hgăm, ƀiădah kreh bi rai êlan mơiêk. Kyua nao mkă dlăng hnui, mâo đa đa boh tâo lăng prŏng hĭn kơ gru mbraih. Phung ruă knŏng ruă mă klang rŏng, kyuanăn leh nao ti sang êa drao ƀuh toh hroh ƀoh ƀleh kjham. Mâo đa đa tơl nao kar boh ƀleh, mâo klei hơĭt ƀiă kơh dưi mbriah. Mâo lu phung ruă êjai nao ti sang êa drao mâo leh klei bi êdah, lu jing mâo êa leh lŏ nao mdrao ti sang êa drao. Knŏng mâo hlăm brô 20% thâo leh anăn hmao mdrao mgŭn.

- Phung mâo klei ruă boh tâo lăng hlăm boh ƀleh čŏng duah blei mnăm êa drao si ngă klei huĭ hyưt ơ Aê mdrao?

Aê mdrao Hoàng: Mâo lu phung ruă êjai nao ti sang êa drao čŏng duah mnăm êa drao anei, êa drao dih, mĭn dah mnăm boh tâo lăng srăng lik, hmư̆ arăng bi hing leh anăn čŏng duah mdrao mă pô. Jih jang dŭm êa drao pô năm ăt srăng bi kbiă hŏng ƀoh ƀleh. Hlăm boh ƀleh êlâo anăn mâo leh boh tâo lăng, mnuih ƀuôn sang čŏng lo duah blei mnăm êa drao msĕ sơnăn lŏ ngă kơ ƀoh bleh kjham hĭn. Ñu hmăi amâo mâo jăk kơ boh ƀleh. Bruă yua hla kyâo amâodah mnơ̆ng ƀơ̆ng amâo mâo djŏ hŏng klei čuăn srăng ngă kơ boh tâo lăng prŏng hĭn, hnơ̆ng hmăi kơ ƀoh ƀleh kjham hĭn.

- Ơ Aê mdrao, si ngă srăng ngă čiăng gang mkhư̆ klei ruă bao tâo lăng hlăm boh ƀleh?

Aê mdrao Hoàng: Mtă kơ mnuih ƀuôn sang čiăng mâo klei hdĭp jăk, hlăm anăn uêñ mĭn kơ boh ƀleh leh anăn jih jang dŭm klei ruă mkăn srăng mnăm êa djŏ, năm djăp. Si ngă mnăm êa djŏ, jing mnăm mơ̆ng 2 lĭt mkrah truh kơ 3 lit. Sitôhmô phung ruă ti dlông 50kg srăng dưi mnăm 3 lit êa grăp hruê, jing 2 mmông drei mnăm sa blư̆, grăp blư̆ mnăm mơ̆ng 150 – 200 ml. Đăm lui ôh êpa kơh mnăm êa, ƀiădah srăng čŏng pô čiăng kơ asei mlei mâo hnơ̆ng êa man dưn, kăn dưi mnăm lu đei. Sitôhmô 1 hruê mnăm 2 lit mkrah, mnăm 3 blư̆ bi trei jing soh. Sơnăn kơh jing djŏ. Mmông mnăm mơ̆ng 2 truh kơ 2 mmông krah mnăm sa blư̆. Boh nik đăm brei ôh êpa êa thŭ ƀăng đŏk srăng ngă bi kŏ êa iêk. Êa kiê kŏ srăng jing boh tâo lăng. Kyuanăn mnăm êa lu ñu bi kbiă jih êa iêk jêñ jêñ srăng bi kbiă jih djah kŏ, boh tâo điêt srăng đung kbiă mbĭt hŏng êa iêk. Êjai mâo dŭm klei bi knăl mâo klei ruă, srăng nao mkă dlăng mta ti anôk mdrao thơ̆ng kơ bruă. Bi kơ hdră mdrao mgŭn, srăng hluê si anôk mâo boh tâo lăng, boh prŏng boh tâo lăng, klei ruă êlâo leh anăn thŭn mnuih ruă, aê mdrao srăng mâo hdră mdrao jăk hĭn kơ mnuih ruă./.

-Lač jăk kơ ih lu!