Ară anei, kah knar grăp hruê Anôk mdrao klei ruă tưp, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư tŭ mdrao mơ̆ng 10-15 čô êngoh bi ƀlĕ êrah. Mơ̆ng akŏ thŭn truh ară anei, Anôk bruă mdrao leh kơ 350 čô mâo klei ruă, hlăm anăn mâo 40% čô kjham, huĭ truh kơ djiê, đĭ 20-25% mkă hŏng wưng anei thŭn dih.

Msĕ si amai Cao Huyền Dịp, ti kdriêk Dak Mil, čar Dak Nông. Ñu nao đih mdrao hlăm boh klei êngoh hlơr, êmăn êmiêk, hnơ̆ng tiểu cầu hrŏ kjham, huĭ srăng djiê.  Leh nao ti sang êa drao, phung aê mdrao anôk mdrao kơ phung ruă ba nao mtam êrah mbŏ mjêč kơ pô ruă. Kyua phung mă bruă myơr êrah hmao nao myơr anăn mnuih ruă dưi găn klei huĭ hyưt. Truh ară anei leh 5 hruê mdrao mgŭn, mnuih ruă dưi huă ƀơ̆ng, êrô êbat, amâo lŏ ƀlĕ ô̆ ôh. Êlâo anăn, aê mdrao đăo knăl amai Dịp êngoh bi ƀlĕ êrah, brei yua êa drao leh anăn mbŏ êa ti sa adŭ ksiêm mkă êngao knŭk kna ti kdriêk ƀiădah klei ruă amâo hlao ôh, asei mlei ƀrư̆ êmăn, toh hroh, jơ̆ng kngan yơ̆ng, ruă akŏ leh anăn kbiă êrah adŭng, ƀăng êgei anăn gŏ sang ba ti Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư čiăng lŏ dơ̆ng mdrao mgŭn. Yăl dliê kơ klei ruă pô, amai Cao Huyền Dịp brei thâo:

Tal êlâo kâo ƀuh êmăn, jơ̆ng kngan bi yơ̆ng, ruă akŏ, leh anăn hlŏng đih sa anôk. Kâo bi mĭn kyua êmăn, êngoh msĕ aguah tlam đuč. Nao ksiêm mkă ăt lač êngoh msĕ yang đar mơh amâo ƀuh êngoh bi ƀlĕ êrah ôh. Hruê tal dua ksiêm mkă lŏ ƀuh êngoh bi ƀlĕ êrah anăn gŏ sang ba kâo hriê đih mdrao tinei. Leh 5 hruê mdrao mgŭn, kâo ƀuh dưi ƀiă, dưi êbat, bi êlâo anăn amâo dưi êbat ôh, êmăn, čiăng ƀlĕ ô̆ nanao.

 Phung mkăn jing ayŏng Hoàng Văn Hậu, ti să Čuôr Knia, kdriêk Ƀuôn Đon, čar Dak Lak. Êlâo anăn, tơdah êngoh, ayŏng Hậu čŏng blei êa drao mnăm ƀiădah amâo hlao ôh, lŏ kjham hĭn. Êgao hruê tal 3, gŏ sang ba ñu nao mdrao hlăm boh  klei amâo thâo hdơr ôh, toh hroh klei suaih pral. Leh ngă klei ksiêm mkă, aê mdrao lač ayŏng Hậu mâo klei ruă ênoh bi ƀlĕ êrah Dengue hlăm êpul kjham kyua hrŏ êa hlăm asei mlei. Ayŏng Hoàng Văn Hậu brei thâo:

Kâo ƀuh hlăm asei mlei êăt, ti êngao hlơr ƀiădah hlăm asei mlei bi êăt. Kâo amâo răng ôh bi mĭn hdrak aguah tlam anăn kâo brei anak nao blei êa drao mnăm. Aguah mnăm ƀiădah amâo hrŏ ôh, hruê tal 2 ăt snăn gŏ sang nao mdrao ti sang êa drao. Leh 5 hruê mdrao klei ruă kâo hlao leh, nao huă ƀơ̆ng. Hlăk hriê ti sang êa drao đĭ hnơ̆ng êrah truh 160, êngoh 41 độ. Leh nao ti sang êa drao 1 hruê snăn asei mlei dưi ƀiă leh.

Êngoh ƀlĕ êrah jing klei ruă kyua kêč kdruêh (anăn kreh knhâo jing kêč Aedes aegypti) ba kman mơ̆ng pô mâo klei ruă kơ phung suaih hlăm anôk kĕ. Klei ruă khăng mâo wăt phung hđeh leh anăn mnuih prŏng, mâo grăp thŭn, khăng đĭ lêč hlăm yan hjan. Klei bi knăl mơ̆ng klei ruă lu snăk, pral snăk mơ̆ng hdjul truh kơ kjham. Hlăm wưng hdjul, phung ruă khăng êngoh hlơr, êmăn êmiêk, ruă kŏ, ruă hlăm lam ală, asei mlei, kơiêng, khăng ruă đŏk, ruă tian nah gŭ leh anăn eh ruă tian. Kjham hĭn mnuih ruă êmăn amâodah dôk amâo hơĭt, ruă lu hlăm tian amâodah krĭng tiê, ƀlĕ ô̆ lu êbeh 3 blư̆ hlăm wang 1 mmông amâodah êbeh 4 blư̆ hlăm wang 6 mmông, kbiă êrah adŭng amâodah ƀăng êgei, ƀlĕ ô̆ êrah amâodah mơiêk êra. Êngoh bi ƀlĕ êrah mâo 4 tuýp jing DEN-1, DEN-2, DEN-3 leh anăn DEN-4.  Sa čô mnuih srăng mâo jih 4 tuyp klei ruă. Phung ruă tuyp tal 2 srăng kjham hĭn tal sa.

 Lač kơ hnơ̆ng huĭ hyưt mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, aê mdrao Phạm Hồng Lâm - Khua Anôk mdrao klei ruă tưp, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo:

Êngoh bi ƀlĕ êrah tơdah amâo hmao msir mgaih srăng truh kjham leh anăn djiê. Tal êlâo jing hroh hnơ̆ng êrah hlăm asei mlei ngă truh kƀah êrah, êrah đuôm hlăm dclô hlue êlan aruăt, ngă bŏk dlô leh anăn dŭm klei truh kjham kơ kŏ dlô, ngă amâo thâo hdơr leh anăn klei bi knăl kơ kŏ dlô, ngă amâo thâo lŏ hdơr amâodah kbiă êrah hlăm êlan bi êwa, ba klei ruă hlăm êlan bi êwa, ksŏ amâodah bŏk ksŏ, tơdah amâo dưi dŏng mdrao, klei hdĭp phung ruă srăng arưp aram. Leh anăn toh hroh hlăm asei mlei, boh nik tiê, kboh, ksŏ, dlô leh anăn knhal tuč kbiă êrah lu leh anăn djiê.

 Ară anei ăt ka mâo ôh êa drao mdrao hlao klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah ƀiădah knŏng mdrao klei bi knăl. Hlăm boh klei êngoh bi ƀlĕ êrah hdjul, dưi kriê dlăng ti sang, đih mdei ti sang leh anăn mnăm êa lu, ƀơ̆ng mnơ̆ng êun mâo êa, ênưih lik, bi lưh êngoh hŏng Paracetamol amâodah Oresol mbŏ êa, sut bi êđăp ti păl ak leh anăn kwang tơdah êngoh hlơr. Phung êmŏng, mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mmih hlăm êrah… phung mduôn êbeh 60 thŭn kơ dlông, hđeh mrâo kkiêng, phung mniê ba tian leh anăn phung hdĭp kbưi hŏng anôk bruă mdrao mgŭn tơdah êngoh leh anăn mâo klei bi knăl đing êngoh bi ƀlĕ êrah, brei nao mtam ti anôk mdrao mgŭn čiăng ksiêm mkă, đăo tĭng leh anăn hmao mdrao mgŭn, amâo dưi čŏng mdrao klei ruă ti sang./.  

Klei ruă Êngoh bi blĕ êrah jing arưp aram êdi, truh kơ blĕ êrah leh anăn djiê tơdah amâo mâo hmao mdrao mgŭn. Ƀiădah ăt mâo lu mnuih dôk ngă ngơi mang, amâo mâo thâo săng klă, čŏng duah blei êa drao mnăm, hĭn kơnăn jing čŏng mbŏ êa hlăm sang. Čiăng thâo klă hĭn kơ mta phŭn anei, êpul phung čih klei mrâo kơ kdrêč mâo leh klei blŭ hrăm hŏng aê mdrao Phạm Hồng Lâm - khua anôk mdrao klei ruă tưp, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư.

Ơ aê mdrao, akâo ih brei thâo dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah lehanăn dŭm klei truh huĭ hyưt mơ̆ng klei ruă anei?

Aê mdrao Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah jing klei ruă kyua kman mơ̆ng kêč kĕ, klei bi knăl mơ̆ng klei ruă anei lu mơh ƀiădah dlăng kluôm jing mâo klei êngoh, mâo bi ƀlĕ êrah lehanăn sa klei huĭ hyưt jing toh hroh huyết tương. Dlăng kluôm, klei bi knăl jing lu klei ruă mâo klei êngoh s’aĭ. Kyua anăn, čiăng thâo mkă tĭng, bi mklă sa čô mnuih mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mơ̆ amâodah h’aĭ, brei nao kơ anôk bruă mdrao mgŭn, brei ksiêm mkă, dlăng hlei pô dưi mdrao ti sang, hlei pô srăng dôk đih mdrao. Mtă kơ jih jang mnuih mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah brei mâo klei ksiêm mkă bi nik.

Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah tơdah amâo pral dưi msir mghaih srăng ba lu klei truh kjham lehanăn huĭ srăng truh kơ djiê. Tal êlâo srăng ngă awăt asei mlei, kyua klei toh hroh huyết tương. Tal dua jing ngă awăt jih asei mlei, msĕ si awăt tiê, kboh, ksŏ amâo dah dlô. Tal 3 jing klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah tơdah amâo pral dưi msir mghaih srăng ngă kơ pô ruă ƀlĕ êrah hlăm lam lehanăn djiê. Ti anăp klei anei, mtă kơ mnuih asei mlei prŏng, êmŏng, mnuih mâo klei ruă mơ̆ng êlâo, mnuih mduôn êbeh 60 thŭn, phung hđeh điêt, phung mniê ba tian, boh nik mnuih dôk kbưi hŏng anôk bruă mdrao mgŭn brei nao mkă dlăng ti sang êa drao hnưm kyua klei ruă anei đĭ kơ kjham amâo dưi ksiêm mkă pral srăng ênưih truh kơ djiê.

-Bruă čŏng pô blei êa drao bi lưh klei êngoh lehanăn čŏng tlŏ êa srom ti sang, srăng ba ya klei huĭ hyưt ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah jing kyua kman ngă, kyua anăn mnuih ruă kreh êngoh ktang êdi. Lu mnuih čŏng pô mnăm êa drao bi lưh êngoh amâo djŏ hdră. Si tô hmô, aê mdrao mtă brei yua hjăn mta êa drao paracetamol ƀiădah mnuih ruă lŏ yua dŭm mta êa drao mkăn, srăng ngă truh klei ƀlĕ êrah lehanăn awăt tiê. Mâo lu mnuih ruă ƀlĕ êrah kyua mnăm êa drao, awăt tiê kyua knăm êa drao amâo djŏ hnơ̆ng. Bi čŏng pô tlŏ êa srom ti sang amâo mâo klei bi mklă mơ̆ng aê mdrao, huĭ dah tăm mâo klei amâo jăk, aê mdrao dleh snăk dưi mkă hnơ̆ng êa mŭt hlăm asei mlei, ngă kơ klei čiăng lŏ thiăm mbŏ hnơ̆ng êa kơ mnuih ruă tuôm hŏng lu klei dleh dlan. Kyua anăn, klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah brei mâo klei ksiêm mkă mơ̆ng phung aê mdrao, tơdah tlŏ êa srom brei mâo klei ktrâo lač klă klơ̆ng mơ̆ng aê mdrao, brei hluê djŏ hŏng klei ruă, mta êrah pô ruă dưi tlŏ srom amâo dah h’aĭ, ya mta êa tlŏ, snăn kơh dưi rơ̆ng klei suaih pral kơ mnuih ruă./.

-Lač jăk kơ Aê mdrao lu!