Klei ruă hnak mâo mbha jing dua mta: Hnak hlăm ksŏ, hnak êngao ksŏ. Hnak ksŏ jing mta klei ruă kman ƀơ̆ng hlăm ksŏ - kuôp ksŏ, Jing mta hnak kreh ƀuh lu hĭn (truh 80 – 85% ênoh mnuih mâo klei ruă hnak). Hnak nah êngao kơ ksŏ jing kreh ngă hlăm êngao ksŏ msĕ si hlăm pŭng luôm ksŏ, bi buôr, hlăm kpŭng tian, hlăm êlan eh mơiêk, hlăm klĭt, hlăm klang, hlăm anŭng luôm dlô, anŭng luôm kboh...

Tui si klei hâo mdah mơ̆ng sang êa drao mdrao hnak Daklak thŭn 2021, sang êa drao mâo mdrao leh kơ 174 čô mnuih mâo klei ruă hnak, snăn mnuih ruă hnak nah êngao ksŏ truh 25% hlăm ênoh jih jang mnuih ruă hnak, thŭn 2022 mâo 213 čô mnuih ruă jing truh 23%. Snăn kah knar hlăm 10 čô mnuih ruă snăn mâo mơ̆ng 2 - 3 mnuih ruă hnak nah êngao ksŏ. Tui si phung aê mdrao klei ruă hnak, dŭm mta klei bi knăl mơ̆ng klei ruă hnak snăn mnuih ruă hnak êngao ksŏ lŏ mâo dŭm klei bi knăl jing kdrưh nik hŏng dŭm klei ruă mkăn, boh nik dŭm mta klei ruă hnak hlăm kđeh asăr – klang – hlăm atŭt klang. Lu mnuih ruă bi mĭn jing klei ruă atŭt klang, snăn nao mdrao nanao atŭt klang yơh ƀiădah amâo mâo hlao ôh, tơl truh ti wưng mkă dlăng leh djŏ klă mta klei ruă, ƀiădah wưng anei jing klei ruă kreh truh ti kjham leh, mdrao dleh hlao leh mơh.

Msĕ si hŏng Lý Thị Đ. (66 tuổi) ti kdriêk Ea Kar, čar Daklak jing sa klei bi hmô, ñu mâo klei ruă hlăm atŭt klang mâo dua tlâo thŭn hŏng anei leh, kyuadah mnb jing knŏng klei ruă atŭt klang, lehanăn pô mduôn khua leh mơh amâo mđing đei ôh kơ bruă mdrao mgŭn. Leh truh ruĕ tết Nguyên Đán 2023, ñu đĭ ruă ktang mâo anak čô ba kơ sang êa drao krĭng Lăn Dap Kngư mkă dlăng, lehanăn brei lŏ ba kơ sang êa drao Chợ Rẫy (Ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh). Tinei, mâo mkă dlăng lehanăn thâo klă jing klei ruă hnak hlăm klang hlăm atŭt klang lehanăn mâo klei kčĕ ktrâo atăt wĭt mdrao kơ ƀuôn sang. Ba mdrao ti sang êa drao ksŏ čar, mâo mdrao giăm sa mlan leh kyua hnui đei ba mdrao, snăn ƀuh dleh hlao, klei ruă đuĕ nao kơ kjham lehanăn kơŭt adôk bŏk, amâo mâo dưi êbat hiu ôh. Triệu Văn D. jing čô pô ruă anăn brei thâo:

Hlăk aduôn mâo klei ruă hlăm jơ̆ng snăn amĭ ama lač dôk kơ sang mdei msăn yơh đăm êbat hiu lu ôh ƀiădah aduôn kăn hmư̆ rei. Êngao kơ ruă hlăm jơ̆ng, sui sa blư̆ kreh mtŭk mơh. Asei mlei aduôn toh hroh pral, knŏng mâo hŏng anei 3 mlan đuič ƀuh aduôn msĕ hŏng yăng đar mơh, ƀiădah ară anei dlăng awăt hĭn êdi leh, dleh hlăm klei bi êwa, knŏng dôk đih sa anôk yơh, amâo lŏ dưi kgŭ hiu ôh.

Mâo hŏng anei 3 mlan, êjai jing mnuih ngă bruă tă kčoh ti Bình Dương, amai Ô Mi (28 thŭn) ƀuh bi bŏk buôr hlăm kkuê, amâo mâo ruă ôh, ƀiădah hlăm asei mlei kreh bi êmăn, lehanăn kreh đĭ hlơr êngoh êjai tlam. Leh mnăm hĕ êa drao bi lưh hlơr mâo 2; 3 hrue, ƀiădah klei ruă kăn lưh rei, snăn ñu nao kơ sang êa drao mkă dlăng klei ruă bŏk brŭ ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh mkă dlăng lehanăn thâo klă jing klei ruă hnak buôr. Amai O Mi rŭng răng măng ai kyuadah ka tuôm duah thâo ôh mta klei ruă anei. Leh mâo găp djuê mđĭ ai gĭr mdrao mgŭn ti sang êa drao hnak čar Daklak. Truh kơ ară anei mâo leh 3 hrue kăm dôk đih mdrao ti săng êa drao, dlăng hlăm asei mlei dơ̆ng hdjul leh, lehanăn anăp amra ngă hră mơar kbiă wĭt yơh, ñu brei thâo:

Phŭn tal êlâo ƀuh jing bi bŏk klŏ msĕ hŏng buôr đ’điêt, lehanăn kăn ruă rei, êdei tinăn dơ̆ng đĭ prŏng, lehanăn dơ̆ng bi êngoh êjai adiê tlam, năng ai đuĕ nao kơ kjham snăn hlăm brô 10h aguah đĭ hlơr êngoh yơh, yŏ hrue hlăm mmông anăn đĭ êngoh. Kâo nao blei êa drao mnăm, lehanăn ăt gĭr lŏ nao mă bruă mơh.

Klei ruă hnak êngao ksŏ ăt mâo klei bi knăl kdrưh nik hŏng klei ruă hnak hlăm lam ksŏ mơh, msĕ si: mtŭk nanao dăl hlăm 2 hrue kăm (mtŭk ƀhiêt, mtŭk kbiă êa k’hak, mtŭk kbiă êrah). Lehăn lŏ mâo dŭm klei bi knăl jing: Êwang êweh, amâo mâo čiăng huă ƀơ̆ng, êmăn êmik, bi êngoh êdu êjai tlam, kbiă lu êa k’hŏ êjai mlam, ruă hlăm đah da, tăp năng dleh bi êwa mơh.  Klei ruă anei kreh bi mtưp hlăm êlan bi êwa. Mnuih suaih hrip djŏ êwa mâo kman klei ruă hnak. Klei ruă hnak amâodah klei ruă hnak êngao ksŏ, năng brei thâo ƀuh hnưm, mdrao hĕ mtam, lehanăn hlue gưt djŏ klei bhiăn mdrao snăn mnuih ruă ăt djăl hlao mơh, lehanăn mdrao hlao êbeh kơ 90%./.

Msĕ si lač leh, klei ruă hnak êngao ksŏ ară anei ka mâo lu mnuih thâo ôh, ênưih čhuai hŏng dŭm mta klei ruă mkăn, ngă truh kơ bruă mdrao dleh dlan, amâo đei mâo klei tŭ dưn. Kyua anăn, grăp čô brei mđing hĭn kơ klei suaih pral pô, mprăp klei thâo kơ klei ruă anei čiăng răng mgang klei suaih pral pô, gŏ sang leh anăn êpul êya. aê mdrao Rmah Lương, K’iăng Khua Sang êa drao ksŏ čar Dak Lak srăng hâo hưn thiăm kơ klei ruă hnak êngao ksŏ leh anăn hdră gang mkhư̆ klei ruă anei.

-Ơ Aê mdrao! Dŭm mta klei ruă hnak êngao ksŏ kreh tuôm leh anăn dưi mdrao ti sang êa drao anei?

Aê mdrao Rmah Lương: Klei ruă hnak êngao ksŏ mâo lu mta, kreh tuôm lu hĭn ti sang êa drao, tal 1 jing ƀrôč êa anŭng ksŏ kyua klei ruă hnak, tal 2 jing klei ruă hnak bŏk yơi, tal 3 jing klei ruă hnak klang kleh, klei ruă hnak êlan êa m’iêk, klei ruă hnak anŭng dlô. Phŭn agha ngă truh klei ruă jing mơ̆ng kmam klei ruă hnak. Bi kơ mta klei ruă, phŭn agha ngă truh klei ruă mtuk hnak hlăm ksŏ leh anăn êngao ksŏ jing msĕ ƀiădah bruă đăo knăl klei ruă hnak êngao ksŏ kreh dleh dlan hĭn. Tal sa kyua dŭm sang êa drao ƀiă mđing kơ dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă anei. Tal 2 jing klei bi êdah phŭn mơ̆ng klei ruă hnak êngao ksŏ jing hgăm, msĕ si klei ruă ƀrôč êa anŭng ksŏ mơ̆ng klei ruă hnak. Phŭn kčưm mnuih ruă knŏng ƀuh dleh bi êwa ƀiă đuč, leh truh kơ êdei ƀuh lu êa, bi êwa dleh kơh nao mkă dlăng. Klei anei ngă kơ phung Aê mdrao amâo mâo thơ̆ng mdrao kơ ksŏ ƀiă mâo klei mđing. Hŏng dŭm klei anăn, tơdah ti dŭm sang êa drao thơ̆ng mdrao kơ klei ruă anei knŏng mă rup X-Quang amâodah mkă dlăng srăng ƀun mtam yơh, wăt kơ êa hlăm anŭng ksŏ mrâo ƀiă. Ƀiădah ti dŭm anôk mâo mâo măi X-Quang amâodah mkă dlăng, diñu knŏng đăo knăl jing klei mtŭk msĕ yăng đar đuč.

-Klei ruă hnak êngao ksŏ ênưih bi čhuai hŏng dŭm mta klei ruă mkăn. Sơnăn si srăng ngă čiăng dưi thâo klei ruă hnak êngao ksŏ ơ aê mdrao.

Aê mdrao Rmah Lương: “Ară anei, klei ruă hnak klang kleh ênưih bi čhuai hŏng dŭm mta klei ruă hlăm klang kleh. Sitôhmô ruă kơiêng, ruă aruăt klang rŏng, klăng bha, k’ŭt…Ti dŭm anôk anăn, phung mâo klei ruă êjin klang kreh mâo klei čhuai…Kyuanăn êjai nao mkă dlăng kreh mâo klei đăo knăl jing bŏk klang rŏng, êruê klang rŏng. Mdrao mgŭn 1 truh kơ 2 hruê kăm kăn mâo klei hrŏ lei leh anăn brei mă rup kơh đĭng đăo kyua klei ruă hnak. Leh anăn tlŏ mă dlô klang klang čiăng mkă dlăng kơh dưi bi klă jing klei ruă hnak. Kyuanăn, bi klă klei ruă hnak êngao ksŏ jing dleh êdi hŏng dŭm anôk bruă mdrao mgŭn amâo mâo ênŭm klei găl. Bi kơ sang êa drao hnak tơdah mdrao mơ̆ng 1 truh kơ 2 hruê kăm, lu êdi ti gŭ 1 mlan, yua dŭm mta êa drao bi hrŏ klei ruă ƀiădah amâo mâo ƀuh hrŏ, klei kpĕ êka nah êngao amâo mâo mlih, mă rup X-Quang amâo mâo ƀuh klei mlih srăng mĭn mta kơ klei ruă hnak.

-Tơdah klei ruă hnak êngao ksŏ amâo mâo dưi hnao ƀuh leh anăn hmao mdrao srăng ngă truh ya mta klei?

Aê mdrao Rmah Lương: Tơdah amâo mâo hmao ƀuh srăng mâo klei jŭ jhat lu êdi, tal 1 jing klei ruă hnak anŭng dlô, tal 2 jing klei ruă hnak klang rŏng. Kyua kman hnak srăng bi rai klang leh anăn tloh hroh klang rŏng, ngă truh amâo mâo dưi êbat hiu, jing klei ktrŏ kơ gŏ sang leh anăn yang ƀuôn. Bi kơ klei ruă hnak anŭng dlô, khădah dưi hmao ƀuh hnưm, ƀiădah ăt mâo klei hmăi kơ mnuih ruă, hdjul srăng rŭng răng hlăm klei mĭn, tơdah kjham răng truh kơ klei khŏ mluk.

-Ară anei si ngă mdrao klei ruă hnak êngao ksŏ ơ aê mdrao! Leh anăn si ngă hdră gang mkhư̆ klei ruă anei?

          Aê mdrao Rmah Lương: Hluê si hdră mdrao mgŭn ară anei mơ̆ng Phŭn bruă mdrao mgŭn mdrao kơ klei ruă hnak hlăm ksŏ leh anăn êngao ksŏ kăn mâo lu klei mdê lei, knŏng mdê mă kơ mmông mdrao. Sitôhmô, hnak hlăm anŭng dlô, hnak hlăm klang kleh amâodah jih 2 anôk anăn srăng mâo mmông mdrao sui hĭn, 12 mlan, bi kơ hnak hlăm ksŏ kñŏng 6 mlan đuč. Wăt kơ klei ruă hnăk bŏk yơi ăt srăng mdrao 12 mlan. Kyuadah mmông mdrao sui, ngă kơ lu mnuih ruă amâo mâo dưi tŭ leh anăn lui dĭng du hĕ. Êa drao mdrao srăng mâo ƀiă êdi 2 mta kơ dlông, êjai mnăm êa drao mnuih ruă kreh êmăn leh anăn ênưih êdu ai. Kyuanăn mnuih ruă srăng mâo klei gĭr kơh.

Gang mkhư̆ klei ruă hnak hlăm ksŏ leh anăn êngao ksŏ jing msĕ. Hdră gang mkhư̆ tal êlâo jing tlŏ mgang BCG kơ hđeh hlăm wang 1 mlan leh k’kiêng. Êngao kơnăn, êjai mâo dŭm klei bi knăl klei ruă hnak srăng nao mkă dlăng, đăo knhăl leh anăn mdrao mgŭn mtam čiăng ñĕ kơ klei bi mtưp kơ gŏ sang leh anăn yang ƀuôn.

          -Lač jăk kơ ih lu.