Klei ruă toh hroh boh ƀleh jing wưng knhal tuč mơ̆ng klei ruă boh ƀleh. Klei ruă anei jing sa mta klei ruă kjham, klei bi knăl amâo mâo klă, dleh dưi hmao ƀuh, ngă truh klei êmưt hlăm klei thâo kral leh anăn mdrao mgŭn kyua klei ruă anei kreh hmao ƀuh hnui, ngă kơ bruă mdrao mgŭn amâo mâo tŭ dưn, bi hrŏ mmông dưi hdĭp. Mâo 3 phŭn agha ngă truh klei ruă toh hroh, anăn jing klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, hnơ̆ng êrah đĭ leh anăn klei ruă m’iêk ƀlĕ êrah.

Hluê si klei tĭng mă, ti Việt Nam, ênoh mnuih mâo klei ruă toh hroh ƀoh ƀleh wưng knhal tuč čiăng kar êrah hlăm brô 800.000 čô. Ară anei, ênoh prăk mdrao klei ruă anei srăng truh 14 êklăk prăk hlăm sa mlan, ka yap ôh dŭm ênoh phung ruă lŏ tla mkăn. Ară anei, kar êrah leh anăn grep ƀoh ƀleh jing 2 hdră êlan phŭn čiăng mdrao mgŭn klei ruă boh ƀleh wưng knhal tuč. Hlăm anăn lu hĭn jing kar êrah.

Mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah êbeh leh 7 thŭn hŏng anei, sa hruê kăm 3 blư̆, H.Đ.S (dôk ti kdriêk Čư̆ Mgar, čar Dak Lak) đĭ êdeh buyt nao ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư čiăng kar êrah. Hluê si H.Đ.S, êjai djŏ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, kyua uêñ mĭn kơ klei suaih pral pô, hmư̆ hing ti anôk mâo êa drao mdrao hlao klei ruă ñu srăng blei leh anăn mnăm mtam. Mâo blư̆ mâo aê mdrao ti Đà Nẵng čih êa drao mdrao hlao klei ruă, ñu bi klă blei wĭt mnăm 7 gưl leh anăn mâo klei ruă toh hroh boh ƀleh. Leh mâo klei ruă toh hroh ƀoh blei, klei suaih pral ñu toh hroh, ala mmăt, amâo lŏ dưi mă bruă.

 “Kâo mâo klei ruă toh hroh boh ƀleh truh kơ ară anei mâo 7 thŭn, klei suaih pral hrŏ êbeh 50 – 70%, ală mmăt, amâo dưi mă sa mta bruă, wĭt ti sang knŏng huă leh anăn mdei. Hruê kar êrah mơ̆ng kâo jing 1 hruê kăm 3 blư̆ ti knăm 1, knăm 4, knăm 5. Kâo nao kar êrah mâo 7 thŭn. Tơdah pô mdei kar êrah ƀuh dleh bi êwa, amâo dưi dôk ôh, bi hrŏ klei huă ƀơ̆ng čiăng hrŏ ƀiă. Lui sa blư̆ dưi ƀiădah 2 blư̆ amâo mâo dưi ôh, hlăm asei mlei amâo mâo jăk, bi ktal, dleh bi êwa, kyuanăn kâo nao kar êrah nanao”.

Êjai mâo klei ruă boh ƀleh, lu mnuih ruă bi rŭng răng leh anăn duah djăp hdră čiăng mdrao hlao klei ruă. Ƀiădah kyua mdrao mgŭn soh hdră kyua mnăm dŭm mta êa drao bi hing mă, amâo mâo hmao kar êrah, lu phung ruă lĕ hlăm klei luč prăk kah, klei ruă kjham. Msĕ si pô ruă S.N.N (dôk ti kdriêk Ea Kar, čar Dak Lak) jing sa klei bi hmô. Mâo klei ruă êbeh 10 thŭn, êjai mrâo mâo klei ruă, ñu duah djăp hdră mdrao mgŭn čiăng dưi hlao klei ruă. Ti anôk hmư̆ hing mâo êa drao mdrao hlao ñu blei leh anăn mnăm. Ƀiădah luč lu prăk kăk leh anăn ai tiê klei suaih pral ñu ăt ƀrư̆ hruê ƀrư̆ toh hroh, boh ƀleh awăt leh anăn nao đih mdrao ti sang êa drao leh anăn kar êrah. Pô ruă S.N.N brei thâo:

 “Kâo nao mdrao lu anôk ƀiădah klei ruă kăn hrŏ lei, ti anôk hmư̆ hing kâo srăng nao mdrao ƀiădah kăn hlao leh anăn nao kar êrah, luč liê lu êdi. Mphŭn amâo mâo mĭn ôh pô mâo klei ruă boh ƀleh, leh nao ti sang êa drao jing ti wưng knhal tuč leh. Leh hmao ƀuh, kyua gŏ sang amâo mâo čiăng kar êrah, dlăng kơ tač êngao mâo mơ̆ anôk mdrao hrŏ klei ruă, ƀiădah truh knhal tuč ăt nao kar êrah. Êlâo dih kâo êmŏng êdi, 70 – 80 kg ƀiădah kyua klei ruă anei knŏng dôk mă 55kg”.

Ară anei ti čar Dak Lak mâo hlăm brô êbeh 400 čô mnuih ruă dôk kar êrah. Kyua mâo lu mnuih ruă msĕ sơnăn, masin kar êrah knŏng ƀiă, amâo mâo djăp klei čiăng kar êrah, kyuanăn mâo lu mnuih ruă nao mdrao kơ gưl nah dlông. Ênoh mnuih mâo klei ruă boh ƀleh ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ ktang, hlăm brô 10% ênoh mnuih ƀuôn sang.

Klei ruă ƀoh ƀleh kreh mâo hgăm, amâo mâo klei bi knăl, klei ruă ngă bi hrŏ thŭn hdĭp, boh nik hŏng 3 êpul arưp aram ktang msĕ si phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, hnơ̆ng êrah đĭ leh anăn ti gŏ sang ênuk êlâo mâo klei ruă. Phung anei čiăng dưi mkă dlăng djŏ tuôr hlăm grăp thŭn leh anăn mdrao mgŭn hnưm čiăng amâo mâo ruă truh kơ ƀoh ƀleh. Bruă hmao ƀuh leh anăn mdrao mgŭn hnưm srăng đru bi êmưt klei đĭ kjham mơ̆ng klei ruă, leh anăn mnuih ruă dưi bi kdung klei hdĭp hlăm lu thŭn. Yuôm bhăn hĭn srăng đăo knăl hnưm, mdao ktang hnưm srăng đru mkhư̆ mgang dŭm klei kpĕ êka hlăm ƀoh ƀleh.                      

Klei ruă boh ƀleh amâo thâo hlao jing klei ruă huĭ hyưt, hmăi kơ klei suaih pral leh anăn klei hdĭp mnuih ruă. Klei êmuh ti tluôn anei hŏng aê mdrao CKI Hoàng Thị Thủy Tiên – Anôk mdrao kơrŭ wĭt klei suaih pral-bi kdơ̆ng hŏng mnơ̆ng ruă Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư srăng đru kơ mnuih ƀuôn sang thâo săng kơ klei ruă anei ăt mơh hdră kriê dlăng klei suaih pral tơdah mâo klei ruă:

-  Êlâo hĭn, akâo kơ ae mdrao brei thâo bruă klam mơ̆ng boh ƀleh, leh anăn tơdah mâo klei ruă anei, mnuih ruă amâo kar êrah grăp gưl si klei huĭ hyưt srăng mâo ?

Aê mdrao Thủy Tiên:  Bruă klam mơ̆ng boh ƀleh jing kar mnơ̆ng ruă, dŭm mta amâo jăk kơ asei mlei kbiă ti tač, bi knar hŏng axit bazơ, kna hnơ̆ng êrah. Êngao anăn, boh ƀleh lŏ mâo bruă mjing êrah, bi knar hlăm klang, anăn tơdah mâo klei ruă boh ƀleh amâo thâo hlao srăng mbha jing 5 wưng. Mơ̆ng wưng tal 1 truh kơ wưng tal 4 mnuih ruă srăng dưi mdrao hlăm lam hŏng klei mđĭ lar mnăm êa drao leh anăn klei huă ƀơ̆ng djŏ guôp. Bi truh ti wưng knhal tuč snăn srăng brei mnuih ruă bi mlih boh ƀleh. Tơdah amâo dưi mdrao hŏng hdră bi mlih boh ƀleh snăn mnuih ruă srăng mâo klei bi knăl msĕ si êmăn êmiêk, alah huă ƀơ̆ng, mnăm êa, ƀlĕ ô̆. Kjham hĭn, mnuih ruă srăng bi kñhăk, amâo thâo hdơr, amâo dưi lŏ êran, hnơ̆ng tiê boh amâo hơĭt, mdei êran, êgao hnơ̆ng êa, bi bŏk ksŏ, toh hroh hnơ̆ng bi êwa, truh kjham.

- Ơ aê mdrao, mnuih ruă boh ƀleh kar êrah hŏng masin srăng mâo hŏng ya klei amâo jăk, leh anăn ya klei brei phung ruă ngă čiăng ñĕ kơ klei anei ?

Aê mdrao Hoàng Thị Thủy Tiên: Tơdah kar êrah hŏng masin, mnuih ruă srăng mâo klei bi knăl msĕ si : hrŏ hnơ̆ng êrah, bi hrut jơ̆ng kngan, ruă kŏ, ƀlĕ ô̆, êngoh. Čiăng ñĕ kơ klei truh kjham anei brei mnuih ruă mkhư̆ đĭ knăng ktrŏ êgao hnơ̆ng plah dŭm gưl nao kar êrah. Klă klơ̆ng 1 hruê mnuih ruă amâo dưi đĭ ôh 1 kg hŏng klei mkhư̆ êa mnăm, mkhư̆ hnơ̆ng hra grăp hruê čiăng mđĭ lar hnơ̆ng êrah hơĭt kjăp. Boh nik plah wah 2 hruê mnuih ruă amâo dưi lŏ kar êrah snăn mkhư̆ hnơ̆ng kali. Mnuih ruă brei kar êrah djŏ mmông, djŏ hnơ̆ng, ñĕ kơ klei lui mmông nao kar êrah, amâo dưi ƀơ̆ng huă ôh hlăk êjai kar êrah.

- Mnuih ruă boh ƀleh dôk kar êrah hŏng masin grăp gưl snăn lui mkrah dưh ya klei jhat srăng mâo, ơ aê mdrao ?

Aê mdrao Hoàng Thị Thủy Tiên:  Mnuih ruă dôk kar êrah ƀiădah lui hĕ snăn mâo klei truh kjham msĕ si : mnuih ruă srăng tŭ klei êgao hnơ̆ng êrah, kjham snăn srăng bŏk ksŏ, toh hroh êlan bi êwa, đĭ hnơ̆ng kali êrah, hmăi kơ hnơ̆ng tiê boh êran, amâodah tiê boh mdei êran. Mnuih ruă srăng lĕ hlăm klei amâo thâo hdơr, bi ñhăk, ƀlĕ êrah hlăm êlan huă ƀơ̆ng, leh anăn dŭm klei mkăn hmăi kơ klei hdĭp.

- Ya klei aê mdrao mtă kơ phung ruă boh ƀleh kar êrah hŏng masin?

Aê mdrao Hoàng Thị Thủy Tiên: Kơ hnơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk, brei mnuih ruă rơ̆ng djăp dŭm mta tŭ jăk čiăng bi bŏ kơ ai ktang luč hĕ hlăk êjai kar êrah. Brei mkhư̆ mnăm êa, đĭ knăng ktrŏ lu đei, mkhư̆ ƀơ̆ng hra. Hlăm klei huă ƀơ̆ng pô, amâo ƀơ̆ng ôh êbeh 5 gram hra hlăm 1 hruê. Tơdah 2 hruê amâo kar êrah snăn brei ruah dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng amâo mâo lu kali, leh anăn mnăm êa drao mdrao hnơ̆ng êrah đĭ djăp ênŭm hlue si hră aê mdrao. Êngao anăn, brei mnuih ruă thâo hdră kriê dlăng hnơ̆ng êrah čiăng kar êrah msĕ si mkhư̆ tlŏ hlăm aruăt êrah, amâo dưi mkă ôh hnơ̆ng êrah ti aruăt, ti kngan dôk kar êrah, mbĭt anăn răng kngan bi doh, amâo dưi kđal kngan ti kŏ, amâo dưi djă ktrŏ ôh ti kngan tlŏ čiăng rơ̆ng êrah êran jăk.

-Lač jăk kơ ih lu!