Hluê si Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn WHO, grăp thŭn mâo hlăm brô 59.000 čô mnuih tar rŏng lăn djiê kyua klei ruă khŏ, hlăm anăn lu jing phung hđeh ti krĭng Asi lehanăn Afrĭk. Ti Việt Nam, khădah ênoh mnuih ruă hrŏ ƀiădah grăp thŭn ăt mâo dŭm êtuh čô djiê, mta phŭn kyua mnuih ƀuôn sang amâo tlŏ vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ kơ mnơ̆ng rông lehanăn mnuih mâo asâo, miêu kĕ amâo nao tlŏ vaccine mgang.

Ti čar Dak Lak, hluê si klei hưn mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp, mơ̆ng akŏ thŭn 2025 truh kơ ară anei, kluôm čar mâo leh 7 čô djiê kyua klei ruă khŏ ti dŭm kdriêk Krông Ana, Mdrak, Êa Hleo, Čư̆ Mgar lehanăn ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt hđăp. Klei êdah êdi mơ̆ng phung ruă anei jing amâo nao tlŏ vaccine mgang klei ruă leh asâo miêu kĕ lehanăn diñu nao sang êa drao hnui đei leh hŏng dŭm klei bi êdah msĕ si huĭ êa, huĭ angĭn, amao lŏ thâo săng êmăng. Knhal tuič, diñu djiê knŏng dŭm mmông amao dah dŭm hruê êdei kơnăn. Boh sĭt anei, brei ƀuh klei thâo săng mŏng mnuih ƀuôn sang kơ klei ruă khŏ lehanăn klei yuôm bhăn mŏng bruă tlŏ vaccine ăt êdu kƀah.

Khădah 3 mlan êgao leh, mŏng ti djiêu sang mâo hđeh djiê kyua klei ruă khŏ, ƀiădah truh kơ ară anei, amai TMK, ti să Hòa Phú, čar Dak Lak ăt dôk huĭ lehanăn pap kơ hđeh. Hluê si amai K, hđeh djiê anei jing sa čô hđeh jăk ênang, blŭ hrăm, tlao mhač nanao hŏng ñu. Hlăm brô mlan 6/2025, hlăm krĭng diñu maoa sa drei asâo duah hiu lehanăn kĕ ĕ anei lu anôk ti kngan điâo. Khă snăn, leh asâo kĕ, ĕ anei amâo nao tlŏ mgang vaccine ôh. Êbeh 1 mlan, hđeh anei êngoh, huĭ êa, huĭ angĭn, amâo lŏ thâo săng êmăng. Khădah dưi ba nao dŏng mdrao ti sang êa drao, ƀiădah ĕ anei djiê leh dŭm hruê mâo klei ruă khŏ. Amai K brei thâo:

“Kâo ƀuh ênguôt êdi. Kyua klei amâo mđing yơh, ĕ anei truh kơ djiê. Mơ̆ng klei truh anei, amâo djŏ knŏng gŏ sang kâo ƀiădah mnuih ƀuôn sang hlăm ƀuôn ăt mâo klei thâo săng hĭn kơ bruă tlŏ vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ. Grăp čô mnuih tơdah asâo miêu kĕ amâo dah kuač, khă điêt dưn, diñu bi nao kơ anôk bruă mdrao mgŭn ktrâo lač tlŏ vaccine bi pral. Dŭm gŏ sang rông asâo, miêu ăt ba mnơ̆ng rông nao tlŏ mgang, diñu kă, răng nanao mơh mnơ̆ng rông huĭ ba klei huĭ hyưt kơ pô mkăn.

Myun mơh gŏ sang kâo amâo mâo pô asâo miêu kĕ ôh ƀiădah ayŏng HVT ti ƀuôn hgŭm Tân An, čar Dak Lak ƀuh leh klă anăp asâo pô mâo asâo arăng kĕ truh kơ êka hlŏng tưp kman klei ruă khŏ kyua anăn ayŏng huĭ lehanăn atăt jih gŏ sang nao tlŏ mgang klei ruă. Hluê ayŏng T, mlan 9 êgao, gŏ sang ñu ƀuh sa drei asâo arăng phưi tha hlăm êlan nao kĕ asâo ñu, leh kĕ asâo arăng đuê̆, bi asâo sang ñu êmăn, amâo čiăng huă ƀơ̆ng, ñu krư̆ gơ̆ lehanăn hưn hŏng anôk bruă mdrao mgŭn mă mta nao ksiêm dlăng. Knhal tuič asâo ñu mâo kman klei ruă khŏ. Mơ̆ng hdră ksiêm dlăng, asâo arăng kĕ asâo sang ayŏng T amâo djŏ asâo hlăm krĭng ôh lehanăn amâo lŏ mâo tuôm ƀuh ôh. Ayŏng HVT brei thâo:

“Thâo asâo ti sang mâo kman ruă khŏ, kaoa huĭ mơh. Mmông anăn bi mĭn, tơdah hlăm hdră dlăng kriê npô tăm tưp si ngă, amâo thâo êlâo ôh. Kyua anăn, leh mâo boh tŭ ksiêm dlăng, jih gŏ sang kâo nao tlŏ vaccine mgang yơh. Kyua mâo klei đru kčĕ klă klơ̆ng, hmei thâo ruă khŏ huĭ hyưt êdi lehanăn thâo dưi gang mkhư̆ tơdah drei tlŏ mgang vacčine djŏ hdră”.

Boh sĭt mâo lu mnuih ruă mâo asâo hlăm sang pô kĕ. Khă snăn, kyua klei mĭn lač asâp pô suaih, amâo khŏ ôh snăn amâo čiăng nao tlŏ mgang. Knhal tuič, lu mlan, đa lu thŭn êdei kơh mâo klei bi êdah ruă khŏ. Mmông anăn, hdră dŏng mdrao gơ̆ amâo ba wĭt boh tŭ ôh. Aê mdrao thơ̆ng adŭ mdrao II Lê Phúc – Kơiăng khua Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak brei thâo:

“Vaccine jing mta yuôm bhăn hlăm hdră gang mkhư̆ klei ruă khŏ ară anei. Tơdah asâo kĕ amâo nao tlŏ vaccine mgang drei srăng djiê. Vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ dưi dlăng jing mgang êlâo. Tơdah asâo kĕ ka thâo klă asâo ruă amâo dah hơaĭ snăn jăk hĭn drei nao tlŏ mgang yơh. Tui hluê hŏng anôk kĕ lehanăn klei suaih amâo dah ruă mơ̆ng asâo aê mdrao srăng mâo hdră đru kčĕ djŏ guôp kñăm gang mkhư̆ klei ruă khŏ. Hluê si hdră, vaccine tlŏ djŏ, ênŭm 5 aruăt srăng dưi gang mkhư̆ klei ruă khŏ. Bi hŏng huyết thanh, tui hluê anôk êka, aê mdrao srăng mâo hdră đru kčĕ

Klei ruă khŏ jing sa klei ruă huĭ hyưt, ka mâo êa drao dưi mdrao hlao. Khă snăn, klei ruă anei dưi gang mmkhư̆ hŏng bruă mnuih ƀuôn sang mđĭ klei thâo săng, pral nao tlŏ vaccine tơdah asâo, miêu kĕ, kuač lehanăn rơ̆ng hdră tlŏ mgang nanao kơ mnơ̆ng pô rông. Tlŏ vaccine amâo djŏ knŏng răng mgang pô ƀiădah lŏ đru kơ pô gang mkhư̆ klei đĭ lar mơ̆ng kman klei ruă khŏ hlăm êpul êya, bi hrŏ klei truh amâo jăk, mbĭt anăn ba wĭt boh tŭ hlăm bruă duh mkra – ala ƀuôn kyua prăk tlŏ vaccine gang mkhư̆ gơ̆ ƀiă hĭn mkă hŏng ênoh prăk mdrao lehanăn dŭm klei truh mơ̆ng klei ruă anei. Bruă tlŏ vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ amâo djŏ knŏng mgang pô ƀiădah lŏ jing klei đua klam hŏng êpul êya, đru hluê ngă mta kñăm “Việt Nam amâo mâo mnuih djiê kyua klei ruă khŏ hlăm thŭn 2030”.

Sui hŏng anei lu mnuih ƀuôn sang ăt adôk rŭng răng kơ hnơ̆ng jăk vaccin klei ruă asâo miêo khŏ kĕ kyua anăn amâo nao tlŏ mgang ôh tơdah asâo, miêo kĕ. Khădah snăn, hŏng kdrăp mrâo mkra mjing mrâo mrang ară anei, vaccin amâo lŏ mâo lu klei amâo jăk ôh leh anăn anei jing klei jăk hĭn čiăng gang mkhư̆ klei ruă  asâo miêo khŏ kĕ. Čiăng mâo thiăm klei hâo hưn kơ vaccin gang mkhư̆ klei ruă asâo miêo khŏ kĕ ară anei leh anăn klei  tŭ dưn vaccin kơ drei, pô čih klei mrâo mâo klei êmuh Aê mdrao chuyên khoa II Lê Phúc - K’iăng Khua Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă čar Dak Lak:

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo ya phŭn agha ngă truh klei ruă khŏ, leh anăn pô ruă ya klei bi êdah mâo ?

Aê mdrao Lê Phúc: Klei ruă khŏ jing klei ruă mơ̆ng kman khŏ. Kman khŏ amâo mâo êa drao mdrao tŭ dưn, êjan kman ngă kơ aruăt klei mĭn, dlô klang leh anăn dlô amâo lŏ mâo êa drao dưi mdrao ôh leh anăn 100% srăng djiê. Êjai djŏ asâo khŏ kĕ, pô ruă srăng găn mâo 3 wưng. Wưng tal êlâo jing mđam klei ruă, wưng anei mâo mơ̆ng 1 - 3 mlan. Kyua wưng mđam klei ruă kreh sui ngă kơ pô ruă ngơi mang, ƀiădah hlăm boh sĭt hlăm 7 čô djiê êgao, mâo 4/7 čô mâo wưng mđam klei ruă truh 1 thŭn, mnuih amâo mâo ruă leh anăn gŏ sang amâo hdơr hbil asâo kĕ truh kơ buh mâo klei ruă. Wưng mđam klei ruă amâo mâo klei bi êdah kyuanăn mnuih ƀuôn sang amâo nao bi tlŏ mgang vaccine. Tal 2 jing wưng bluh klei ruă. Anei jing wưng mâo sui mơ̆ng 1 - 4 hruê, pô ruă srăng mâo dŭm klei bi êdah hŭi kơ êa, kơ angĭn leh anăn ênai. Wưng tal 3 jing bluh kluôm, mmông anăn pô ruă kjham, asei mlei dăl êlan bi êwa, wưng tal 1 anei mâo 2 mta, mta ktang mâo 80% leh anăn mta êwiên mâo 20%.

- Lu phung hđeh amâo nao tlŏ mgang vaccine leh mâo asâo miêo kĕ kyua hŭi kơ vaccine ngă, si ih mĭn kơ boh klei anei ?

Aê mdrao Lê Phúc: Klă sĭt kyua klei ngă ngơi mang leh anăn kyua hŭi vaccine ngă, lu mnuih amâo jhŏng nao tlŏ mgang. Êlâo doh klei mkra mjing vaccine khŏ mơ̆ng dlô kuih ăt mâo sa hnơ̆ng hmăi kơ aruăt klei mĭn mnuih. Ƀiădah ară anei, mâo kdrăp mkra mjing vaccine mrâo mrang, vaccine khŏ dưi mkra hŏng kdrăp tế bào Vero, jing kdrăp kar mă mta jăk hĭn, kyuanăn amâo mâo klei hmăi kơ aruăt klei mĭn. Tơdah vaccine ngă knŏng ƀuh bŏk, ruă ti anôk tlŏ leh anăn êngoh, amâo djŏ ôh msĕ hŏng klei mĭn êlâo dih mơ̆ng mbs lač dah ngă klei wơr, hmăi kơ aruăt dlô amâo lŏ mâo ôh. Vaccine hđăp amâo lŏ yua ôh, kyuanăn mnuih ƀuôn sang mâo klei hơĭt kơ bruă tlŏ mgang.

-Ơ Aê mdrao ! Êngao kơ tlŏ mgang vaccine, bruă rao bi doh anôk asâo miêo kĕ si drei srăng ngă ?

Aê mdrao Lê Phúc: Bi doh anôk êka jing yuôm sơnăk hlăm klei gm klei ruă khŏ. Êjai djŏ asâo miêo kĕ anôk êka čiăng dưi bi doh djŏ hdră. Čiăng rao anôk êka hŏng êa doh, yua hmlei sut bi doh anôk êka, amâo lŏ bi êka prŏng hĭn ôh kyua lu anôk êka srăng bi lar kman khŏ lu hĭn. Êngao kơ êa doh, dưi lŏ yua kƀu klŏ čiăng mdjiê kman anôk êka. Tơdah mâo lŏ rao hŏng mta êa drao mdjiê kman msĕ si côl Iôt (Betadine). Boh nik anôk asâo kĕ drei amâodưi guôm ôh. Tơdah êka prŏng amâodah êlam čiăng ba mtam ti anôk mdrao mgŭn čiăng kơ nai êa drao rao anôk êka, mtô kơ klei tlŏ mgang vaccine.

- Čiăng gang mkhư̆ klei ruă khŏ, ya klei mtă ih mâo hŏng mnuih ƀuôn drei ơ aê mdrao ?

Aê mdrao Lê Phúc: Mâo 3 klei mtă čiăng êdi. Hŏng phung djŏ asâo miêo kĕ čiăng nao mtam ti anôk mdrao mgŭn čiăng tlŏ vaccine klei ruă khŏ. Bi hŏng êpul êya srăng ngă bruă kriê dlăng asâo miêo, tlŏ mgang kơ asâo miêo. Bi bruă sang čư̆ êa alŭ wăl čiăng ngă klei hâo hưn brei mnuih ƀuôn sang thâo nao tlŏ mgang vaccine êjai djŏ asâo miêo kĕ. Êngao kơnăn dưi đŭ bi kmhla hŏng mnuih ƀuôn sang amâo mâo kriê dlăng asâo miêo pô rông.

-Lač jăk kơ ih lu !