Tui si klei ksiêm yap, tar rŏng lăn mâo hlăm brô 2-5% mâo klei ruă bi kkaih kjham ba hriê klei jhat kơ klĭt, ngă bi kđuh hrah prŏng leh kơ anăn jing kkaih kô̆ kpal kbiă hriê mơ̆ng kleoi bi kkđuh jhat anăn ngă bi ktăl ruă. Klei ruă anei đuh bi ktal hlăm djăp anôk hlăm asei mlei, dơ̆ng mơ̆ng hlăm phŭn kkâo kngan, hlăm kuang, hlăm rŏng hlăm plă kngan, jing hlăm dŭm anôk ênưih kpĕ êka boh nik jing hlăm klĭt k' ŭt kiêng kngan, boh nik hlăm klĭt boh kŏ, lehanăn hlăm asei mlei yơh. leh mâo klei ruă anei, mnuih ruă kreh truh kơ klei rŭng răng ai tiê klei mĭn, djăl đĭ êmŏng, lehanăn truh kơ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ruă atŭt klang, ruă kboh... Kah knar hlăm 3 čô mnuih mâo klei ruă anei, snăn hlăm anăn mâo leh sa čô mnuih mâo mbĭt hŏng klei ruă atŭt klang ti hnơ̆ng êdu.

  Ti Anôk mkă dlăng mdrao mgŭn sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap kngư, ênoh mnuih mâo klei ruă anei ao mkă dlăng mdrao mgŭn jing truh 20% ênoh mnuih ruă. Lu jing nao bi mkă dlăng tơl ti hnơ̆ng kđuh kkaih prŏng leh bi kƀhơp leh anôk bi kkaih tơl bi ênah, lehanăn mâo klei ruă hlăm atŭt klang leh. Mâo lu snăk mnuih klei ruă anei đuĕ nao kơ kjham leh, mnuih ruă tơl đih mdrao ti sang êa drao bi mdrao hŏng kdrăp masin elektrik, mtrang hŏng laze, lehanăn mâo hdră răng kriê klĭt bi jăk. Khădah klei ruă anei jing klei ruă bi kkaih ăt ênưih bičhuai hŏng klei ruă mkăn, hŏng klei ruă bi ktăl hlăm klĭt, klei ruă bi kkaih hrah klei ruă kyua mmao jhat ngă...

   Huỳnh Thị Linh (26 thŭn) ti kdriêk Krông Pač, čar Daklak mâo klei ruă bi đuh kkaih prŏng kpal mâo leh hŏng anei êbeh 10 thŭn. Phŭn tal êlâo ƀuh bi ktăl msĕ si tluôn đĭng ti kčŭn păl kngan, mĭnhdah bi lak bi ƀhao, knŏng nao blei êa drao mia, ƀiădah êdei kơ anăn klei ruă đĭ ling prŏng hĭn êjai mâo wăt klei bi knăl dơ̆ng mâo klei ruă hlăm atŭt klang. Snăn nao kơ sang êa drao mkă dlăng klei ruă êngao klĭt gưl dlông ti Quy Hòa (Quy Nhơn) snăn thâo kơ pô mâo klei ruă anei, mnăm leh êa drao mbĭt hŏng miă êa drao, ƀiădah knŏng mdul mă hlăm sa wưng bhiâo lehanăn klei ruă lŏ bluh đĭ. Ară anei, hlăm grăp mlan Linh bi nao mkă dlăng kơ sang êa drao, mă êa drao mnăm lehanăn êa drao mia kñăm čiăng gang mkhư̆ klei ruă đuĕ nao kơ kjham hĭn. Mta klei ruă anei ngă leh kơ ñu hêñ kơ klei jhat rup asei mlei pô, amâo mâo jhŏng bi tuôm ôh hŏng mnuih tač êngao tue êgar. Nguyễn Thị Ái, jing amĭ Linh lač:

 Ƀuh ti dua bao knga ñu bi asăr, lačdah djŏ ktuôp jông ƀơ̆ng knga, snăn nao duah boh ktuôp jông ăp, ƀiădah klei duah bi mĭn mă đuič amâo mâo djŏ ôh, leh kơ anăn nao kơ sang êa drao mdrao klei ruă êngao klĭt. Phung aê mdrao lač mâo klei ruă bi đuh kkaih prŏng, snăn brei mnăm êa drao lehanăn êa drao miă, čiăng mkhư̆ klei đĭ lar mơ̆ng klei ruă, boh sĭt klei ruă anei dleh hlao.

          Bi Nguyễn Xuân Tòng dôk ti ƀuôn hgŭm Tân Thành, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Daklak. Dăl hlăm 6 thŭn êgao klei ruă anei ngă kơ ñu lĕ hlăm klei suăi êmăn. Ñu mâo leh mơ̆ng êlâo klei ruă gút mbĭt hŏng klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2. Phŭn tal êlâo ƀuh jing bi đuh kkaih hlăm klĭt kŏ, lehanăn lar truh hlăm păl kngan, amâo mâo dưi dôk ôh. Ñu bi mĭn knŏng klei ruă bi ktăl hlăm êngao klĭt đuič, amâo mâo tuôm thâo ôh kơ klei ruă bi kđuh kkaih prŏng. Leh klei ruă đuĕ nao kơ ktrŏ, ti anôk bi kđuh kkaih anăn tơl bi ênah, hrah bŏ asei mlei, lehanăn hlŏng bi ruă ba atŭt klang, snăn kơh nao băng kơ sang êa drao. Nguyễn Xuân Tòng lač:

Kâo amâo tuôm thâo ôh kơ klei ruă anei, leh mâo lu mnuih bi lač snăn kâo thâo, dŭm anôk bi đuh hrah, kuaih bi ktăl, lehanăn kđuh kkaih prŏng, dua tlâo hrue êdei lŏ mâo, phŭn tal êlâo ka ƀuh bi ktăl ôh, êdei kơ anăn kơh dơ̆ng bi ktăl. Tơl ară anei klei huă ƀơ̆ng bi kăm biăt lu mta yơh.

Lu mnuih mâo klei ruă anei, tơl truh ti wưng bi kđuh kkaih prŏng anôk leh kơh dlăng hmăi amâo mâo jăk ôh hŏng klĭt kliêng pô, lehanăn mơ̆ng dŭm anôk bi kkaih anăn ngă bi ktăl, lehanăn ruă. Leh mâo klei ruă anei, mnuih ruă gĭr yơh jing hdĭp hŏng klei ruă anei tơl jih klei hdĭp, kyuadah ară anei ka mâo ôh êa drao mdrao hlao ƀhut klei ruă anei, klei ruă kreh lŏ mâo wĭt mâo nao lu blư̆. Klei yuôm bhăn jing mnuih ruă brei thâo kral pral klei ruă hmao mdrao mgŭn, đăm klei ruă đuĕ nao kơ ktrŏn hĭn ôh. Aê mdrao truăn kơ anôk mdrao mgŭn mrô I Đỗ Thị Huế - Hlăm anôk bruă mkă dlăng lehanăn mdrao mgŭn sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap kngư lač:

 Klei ruă bi kđuh kkaih prŏng lŏ mâo lu mta klei ruă mơ̆ng ñu, kđuh kkaih bi ƀŭt, bi kđuh kkaih pŏk prŏng, bi kđuh kkaih boh kŏ, lehanăn klei ruă bi kkaih kâo jơ̆ng kngan, jih jang klei ruă anei phŭn tal êlâo êdah jing msĕ si klei bi plao tluôn đĭng anăn, amâodah msĕ si bi lak plao aguah tlam mĭndah, lehanăn klei ruă bi đuh plao hrah hlăm klĭt, ngă amâo mâo jăk kơ ai tiê klei mĭn, truh stress, tơdah lĕ hlăm klei msĕ snăn mnuih ruă lŏ đuĕ nao kơ ktrŏ hĭn.

Klei ruă anei amâo mâo dưi nao blei mă êa drao hjăn pô ôh, boh nik hŏng dŭm mta êa drao hla kyâo mtâo, boh nik dŭm mta ana mâo mta corticoid, snăn brei tui hlue djŏ hŏng klei nai aê mdrao mtă mtăn leh mkă dlăng mdrao mgŭn, lŏ nao bi mkă dlăng mdrao mgŭn bi djŏ hŏng hrue kčah. Krơ̆ng nanao kơ klĭt kliêng pô thu doh, mia krem rông klĭt lu blư̆, ƀiă êdi 3 blư̆ hlăm sa hrue, miă mtam yơh leh mnei, lehanăn miă hĕ tơdah klĭt thu đei. Tơdah phung hđeh mâo klei ruă anei, kă\p ghă amâo mâo kuaih, dhông ôh, ênưih ngă êka kơ klĭt, lehanăn ngă kơ klei ruă nao kơ kjham pral hĭn. Mnuih ruă tơdah mâo klei bi knăl amâo mâo jăk hlăm klĭt kliêng snăn nao mkă dlăng mdrao mgŭn kơ sang êa drao mtam. Mbĭt hŏng anăn, brei mâo nanao ai tiê klei mĭn êđăp ênang, amâo mâo dưi djŭp hăt, amâo mâo dưi mnăm kpiê êsei, ƀơ̆ng huă lu djam mtam hla rơ̆k, ƀơ̆ng êtak êbai, amâo mâo jăk ôh ƀơ̆ng čĭm lu prăi êmă, lehanăn mjuăt asei mlei jêñ jêñ.

Klei ruă bi kaih jing klei ruă kreh mâo ti klĭt kliêng asei mlei. Khădah amâo huĭ hyưt ƀiădah klei ruă anei ngă kơ pô ruă ktăl asei mlei lehanăn amâo jăk ală dlăng. Klei ruă anei ka mâo êa drao dưi mdrao hlao, hmăi truh kơ ai tiê klei mĭn mnuih ruă. Čiăng thâo săng klă hĭn kơ klei ruă bi kaih, êpul čih klei mrâo mâo leh klei blŭ hrăm hŏng Aê mdrao thơ̆ng kơ adŭ mdrao I Đỗ Thị Huế -  Khua adŭ ksiêm dlăng dŭm klei ruă hlăm klĭt asei mlei, Sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư.

- Ya mta ba klei ruă bi đuh kkaih prŏng ơ aê mdrao?

Aê mdrao Huế wĭt lač: Klei ruă jing kyua tưp mơ̆ng amĭ ama, mâo klei hmăi mơ̆ng wăl hdĭp mda nah êngao, mphŭn mâo amâodah truh kjham. Dŭm mta mphŭn mâo kyua klei amâo jăk hlăm klei mĭn, rŭng răng stress amâodah hơ̆k mơak, ênguôt hnĭng êgap hnơ̆ng ăt ngă kơ klei ruă kjham hĭn; kuaih anôk mâo klei ruă leha năn djŏ kman msĕ si phung mâo klei ruă djŏ lu mta kman truh kơ klei ruă bi kaih kjham; êngao anăn dŭm mta êa drao ngă mâo klei ruă bi kaih jing kyua yua êa drao mâo mta corticoid.

-  Hlei pô khăng mâo klei ruă leh anăn klei ruă anei tưp kơ pô mkăn mơh ơ aê mdrao?

Aê mdrao Huế wĭt lač: Klei ruă bi đuh kkaih prŏng khăng mâo kơ phung hđeh truh kơ mnuih prŏng ƀiădah phung khăng mâo lu hĭn jing phung mda asei, phung hlăk khua. Lu phung nao ti sang êa drao hlăm boh klei klĭt hrah, đung kaih, đa đa nao ksiêm mkă hlăm boh klei hrah jih hlăm asei mlei, bi ênah kluôm asei mlei. Klei ruă amâo tưp ôh, mâo mta tưp mơ̆ng amĭ ama, tơdah amĭ ama mâo klei ruă snăn 41% anak srăng mâo klei ruă, tơdah mâo knŏng ama amâodah amĭ snăn mâo hlăm brô 8,1% anak srăng mâo klei ruă kkaih anei.

- Dưi yua mơ̆ hdră mdrao hlue knhuah djuê ana čiăng mdrao klei ruă bi kkaih ơ aê mdrao

Aê mdrao Huế wĭt lač: Lu phung ruă yua dŭm mta mnơ̆ng mâo corticoid êlan mnăm amâodah mia ti klĭt ngă kơ hrah jih klĭt kliêng amâodah bi kaih ênah jih asei mlei, đa đa mâo klei truh kjham jing mâo klei ruă brŭ klĭt. Klei ruă bi kaih truh ară anei ka mâo ôh hdră msir hlao jih. Jih jang hdră knŏng bi hrŏ boh klei klĭt hrah, bi kaih klĭt. Êngao kơ hdră yua êa drao, mnuih ruă dưi ruah hdră mdrao hlue knhuah djuê ana čiăng đru mdrao ƀiădah knŏng brei yua pioh mnei amâodah tram bi êđăp klĭt, bi êun klĭt, bi hrŏ klei bi kaih klĭt phung ruă.

- Čiăng dưi ktuê dlăng jăk klei ruă bi kkaih snăn ya klei brei mnuih ruă ngă?

Aê mdrao Huế wĭt lač:  Čiăng ktuê dlăng jăk klei ruă snăn bruă tal êlâo brei thâo săng jing klei ruă bi kaih jing klei ruă ka dưi mdrao hlao ôh, ngă amâo siam, wưng mdrao sui anăn phung ruă khăng êdu ai leh anăn amâo lŏ mdrao ôh. Kyua anăn, mnuih ruă brei hlue ngă klei mdrao mgŭn, bi hrŏ klei rŭng răng, mkhư̆ yua kpiêr ƀiêr, hăt. Tơdah mâo klei ruă đăm kuaih, bi êka klĭt ôh. Tơdah đing mnuih ruă brei nao ksiêm mkă leh anăn hmao mdrao mgŭn, ñĕ kơ klei truh kjham.

  - Bi mni lač jăk kơ aê mdrao.