Hnơ̆ng êrah đĭ jing boh klei hnơ̆ng êrah êran đĭ ktang. Sa čô arăng bi mklă mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ tơdah hnơ̆ng êrah mkă mơ̆ng 140 kơ dlông leh anăn amâodah hnơ̆ng êrah mơ̆ng 90 mmHg kơ dlông. Dŭm klei bi knăl srăng mâo hlăm sa čô mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ jing: ruă kŏ hlăm aguah ưm; kbiă êrah adŭng; hnơ̆ng kboh êran pral, ală amâo đei mngač, dăl knga….

 Hlue si klei đăo tĭng mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn dlông rŏng lăn (WHO), ară anei mâo hlăm brô 1 êklai čô mnuih dlông rŏng lăn mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ leh anăn ênoh mrô anei srăng đĭ 1,5 êklai čô mnuih hlăm thŭn 2025, grăp thŭn mâo hlăm brô 9 êklăk čô mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ djiê leh. Ti Việt Nam, hlue si Knơ̆ng bruă mdrao mgŭn gang mkhư̆ klei ruă mâo hlăm brô 17 êklăk čô mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, jing hlăm brô 4 čô mnuih prŏng snăn mâo 1 čô mnuih mâo klei ruă. Boh nik hlăm 17 êklăk čô mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ hlăm êpul êya snăn mâo truh 50% ka thâo ƀuh leh anăn êbeh 70% hlăm ênoh thâo ƀuh dưi mdrao mgŭn.

 Hnơ̆ng êrah đĭ jing klei ruă amâo thâo mdrao ôh, khăng mâo dleh bi knăl, kyua anăn dleh thâo ƀuh leh anăn ênưih truh kjham tơdah amâo hmao mdrao mgŭn, djăp ênŭm, jêñ jêñ. Hlăm sa mlan mnuih ruă mâo hnơ̆ng êrah đĭ srăng nao ti Sang êa drao čiăng mâo phung aê mdrao kčĕ leh anăn mă êa drao wĭt mnăm ti sang. Khădah snăn, ăt mâo đa đa nao dŏng mdrao mjêč ti sang êa drao kyua hnơ̆ng êrah đĭ.

Ti Anôk mdrao kơ kboh Sang êa drao prŏng ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak, grăp hruê mâo giăm 20 čô mnuih nao đih mdrao kyua hnơ̆ng êrah đĭ. Mơ̆ng klei bi knăl hlăm phung ruă, lu jing amâo mâo klei bi knăl mơ̆ng klei ruă ôh. Ƀiă mâo klei bi knăl ruă kŏ, mmăt ală mta, bi krăn jơ̆ng kngan, msĕ si hdăm êrui, bi hrut jơ̆ng kngan, kdăl knga, kboh êran pral, ală amâo đei mngač…

Trần Thị Mường, ti ƀuôn hgŭm Tân Lập, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt thŭn anei 65 thŭn ƀiădah mâo leh 25 thŭn hdĭp mbĭt hŏng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, ñu mnăm êa drao grăp hruê ƀiădah wưng giăm anei ñu khăng rŭng răng, amâo pĭt đih, êmăn êmiêk, ruă kŏ anăn nao ksiêm mkă mâo klei ruă mkăn mơh čiăng mâo hdră mdrao bi jăk. Trần Thị Mường lač:

“Êlâo kơ ba tian ĕ tal 2 nao ksiêm mkă snăn hnơ̆ng êrah đĭ ƀiădah răng hlăm klei huă ƀơ̆ng, 6 mlan nao ksiêm mkă 1 blư̆ čiăng dlăng klei ruă si ngă leh anăn mă êa drao mnăm grăp hruê anăn hnơ̆ng êrah ăt jăk mơh”

Pô mkăn jing Nguyễn Thị Đạt, 70 thŭn hnơ̆ng êrah đĭ 10 thŭn leh, nao dŏng mdrao mjêč kyua soh hlăm klei mdrao mgŭn. Ñu pô ruă hlăm klang leh anăn čŏng nao blei êa drao mnăm leh anăn 3 hruê êdei hnơ̆ng êrah đĭ. Phung hlăm sang ba ñu nao đih mdrao ti anôk mdrao klei ruă hlăm lam asei mlei ti Sang êa drao prŏng ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, leh 5 hruê ktuê dlăng leh anăn mdrao mgŭn, ară anei klei suaih pral ñu hơĭt leh. Amai Lê Thị An, anak mniê Đạt ti ƀuôn hgŭm Tân Lập, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak brei thâo:

 “Mrâo ƀuh klei ruă snăn ñu ăt êmăn mơh, nao ti anôk mdrao mgŭn ƀuôn hgŭm ksiêm mkă snăn mâo mta mmih hlăm êrah, hnơ̆ng êrah đĭ, ruă kboh. Wưng tal êlâo snăn knŏng mnăm êa drao đuč. Truh wơng tal 2 snăn hnơ̆ng êrah đĭ, mâo mta mih ktang hlăm êrah anăn nao đih mdrao.”

Phung mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ brei thâo săng, hlăm hdră mnăm êa drao, ênoh mô hnơ̆ng êrah lŏ wĭt msĕ aguah tlam jing kyua asăr êa drao diñu mnăm grăp hruê. Aê mdrao Trần Thanh Quý – Khua adŭ bruă kơrŭ wĭt gang mkhư̆ mta ruă, sang êa drao prŏng ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, Dak Lak brei thâo: Hnơ̆ng êrah đĭ sui ngă kơ klei dưi êran mơ̆ng êlan êrah awăt. Tơdah hnơ̆ng êrah đĭ amâo thâo, êlan êrah srăng mčah, jing mta phŭn ngă đung êrah leh anăn dŭm mta huĭ hyưt kơ klei hdĭp phung ruă. Êngao anăn, mdei mnăm êa drao snăn hnơ̆ng êrah srăng lŏ wĭt msĕ si êlâo kơ mdrao mgŭn, boh nik lŏ đĭ hĭn bi asei mlei ka dưi krơ̆ng, srăng ba klei truh kjham mơ̆ng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ msĕ si: êbuh, mčah aruăt êrah kboh, đung êrah hlăm dlô, phung ruă srăng mâo klei ruă hlăm kboh msĕ si mčah aruăt êrah phŭn, ruă kboh, bok ksŏ, klei ruă hlăm boh ƀleh…Aê mdrao Trần Thanh Quý brei thâo:

“Mâo đa đa phung drei amâo ktuê dlăng hmao ôh snăn pia jing hnơ̆ng êrah đĭ, jing dŭm čô tơdah nao ksiêm mkă snăn hnơ̆ng êrah đĭ ƀiădah tơdah wĭt kơ sang lŏ wĭt ti hnơ̆ng man dưn, phung anei ka dưi bi mklă jing mâo klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ ôh. Kyua anăn, klei Phŭn bruă mdrao mgŭn mtă jing mtrŭt mjhar mkă hnơ̆ng êrah ti sang leh anăn dưi yua hŏng masin mkă hnơ̆ng êrah điện tử, djŏ leh anăn phung ruă brei mkă djŏ hdră leh anăn ruah mmông mkă djŏ guôp hlăm lu mmông, năng ai hlăm mmông aguah, yang hruê leh anăn tlam mmăt. Hlăk anăn hnơ̆ng êrah ti sang snăn, drei dưi ktuê dlăng boh klei hnơ̆ng êrah đĭ čiăng thâo ƀuh hnưm”.

 Klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ dưi gang mkhư̆ tŭ dưn leh anăn mđĭ lar ti hnơ̆ng jăk tơdah grăp čô mnuih ƀuôn sang hlue ngă jăk klei ktrâo lač mơ̆ng phung thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn, tơdah mđĭ lar hnơ̆ng ktrŏ djŏ guôp, amâo êbeh knăng, êmŏng. Hnơ̆ng huă ƀơ̆ng djŏ guôp, ƀơ̆ng lu djam mtah leh anăn boh kroh mtah. Brei ƀơ̆ng hra ƀiă, đăm ƀơ̆ng mnơ̆ng ƀơ̆ng lu êa prăi; rơ̆ng djăp kali leh anăn vi lượng. Mjuăt asei mlei jêñ jên, ƀiă êdi 30 mnĭt grăp hruê. Brei nao ti anôk mdrao mgŭn giăm hĭn čiăng dưi ksiêm dlăng hnơ̆ng êrah đĭ grăp gưl, kñăm thâo ƀuh hnưm leh anăn ktuê dlăng klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ, ñĕ kơ dŭm klei truh kjham./.

Klei ruă êrah đĭ jing sa klei ruă djŏ tuôm kơ kboh mâo ênoh mnuih ruă lu lehanăn mâo klei bi êdah ƀrư̆ hruê ƀrư̆ đĭ, klei ruă anei amâo bi êdah lu ôh ƀiădah ba lu klei truh huĭ hyưt. Čiăng thâo săng hĭn kơ klei ruă êrah đĭ lehanăn dŭm klei truh huĭ hyưt, pô čih klei mrâo mâo leh klei bi blŭ hrăm hŏng Aê mdrao thơ̆ng kơ Adŭ mdrao 1 Trần Thanh Quý – Khua Adŭ mdrao mjêč – krŭ wĭt ai suaih pral, Sang êa drao prŏng Ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak, alum kơ ƀĭng găp kăp mđing hmư̆:

-Ơ aê mdrao, si srăng ngă čiăng thâo kral sa čô mâo hnơ̆ng êrah đĭ?

Aê mdrao Trần Thanh Quý: “Hnơ̆ng êrah đĭ dưi hmao ƀuh hŏng hdră mkă hnơ̆ng êrah, bi hŏng mkă hnơ̆ng êrah drei mâo 2 hdră mkă mâo mkă hnơ̆ng êrah ti anôk bruă mdrao mgŭn leh anăn mkă hnơ̆ng êrah ti sang. Bi hŏng mkă hnơ̆ng êrah ti anôk mdrao mgŭn, jing mâo phung nai mdrao jing pô mkă hnơ̆ng êrah, drei srăng mkă hnơ̆ng êrah msĕ sơnei: tal 1, čiăng mâo hnơ̆ng mkă djŏ hĭn pô ruă êlâo kơ mkă hnơ̆ng êrah srăng mdei ƀiă êdi 15 mnĭt, tơdah pô ruă mjuăt leh asei mlei pô srăng mdei ƀiă êdi 30 mnĭt. Tal 2, amâo mâo yua dŭm mta mnơ̆ng mđĭ ai msĕ si kphê leh anăn yua klei kă djŏ guôp hŏng grăp čô ruă leh anăn kbưi hŏng k’ŭt kơ kngan ƀiă êdi 2 – 3 cm kơh srăng djŏ hnơ̆ng čuăn mơ̆ng bruă mkă hnơ̆ng êrah. Grăp blư̆ mkă hnơ̆ng êrah drei srăng mkă ƀiă êdi 2 blư̆ leh anăn boh sui grăp blư̆ mkă jing 2 mnĭt, hlăm boh klei tal 3 tơdah drei mkă hnơ̆ng êrah hlăm brô 140mm Hg ƀiădah hlăm klei mkă dlăng mâo klei kpĕ êka hlăm kboh, hlăm ƀoh ƀleh srăng dưi đăo knăl jing hnơ̆ng êrah đĭ leh anăn čiăng mdrao mgŭn hnưm.”

Akâo kơ aê mdrao brei thâo si ngă klei bi knăl čiăng thâo kral klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ?

Aê mdrao Trần Thanh Quý: “Hnơ̆ng êrah đĭ lu jing amâo mâo klei bi knăl, mâo đa đa klei bi knăl knŏng jing klei ruă kŏ, wĭr kŏ, ruă kuê, tơdah mâo dŭm klei bi knăl anăn jing hnơ̆ng êrah đĭ ktang. Kyuanăn, phung ruă amâo mâo guôn mâo klei bi knăl čiăng nao mkă dlăng leh anăn mdrao mgŭn. Drei srăng nao mkă dlăng hnưm čiăng hmao ƀuh klei ruă hnơ̆ng êrah đĭ. Dŭm klei ruă kjham kreh bi mâo dŭm klei ruă hlăm êlan kboh, ruă boh ƀleh, ruă dlô…”

Ơ Aê mdrao, hnơ̆ng êrah đĭ srăng hmăi kơ ya mta?

Aê mdrao Trần Thanh Quý: “Hnơ̆ng êrah đĭ srăng ngă kpĕ êka truh kơ dŭm mta msĕ si kboh, dlô, ƀoh ƀleh, ksŏ. Boh nik jing 2 mta yuôm phŭn jing dlô leh anăn kboh. Tơdah drei yua jêñ jêñ êa drao hnơ̆ng êrah đĭ, hnơ̆ng êrah srăng dưi ksiêm dlăng leh anăn dŭm klei ruă hlăm kboh amâo srăng mâo ôh. Kyuanăn, phung ruă amâo mâo yua êa drao hnơ̆ng êrah đĭ srăng mâo dŭm klei ruă msĕ si êbuh, dăl aruăt êrah dlô, mčah êrah hlăm dlô amâodah dal aruăt êrah kboh leh anăn truh truh klei djiê jing lu êdi. Bi hŏng phung ruă dưi đăo knăl hnơ̆ng êrah đĭ srăng dưi ktuê dlăng leh anăn mdrao mgŭn mtam.

Lač jăk kơ ih lu!