Ti sang êa drao mdrao amâo jăk kŏ asei čar Dak Lak, knŏng hlăm mlan 4/2025, Sang êa drao mkă dlăng leh kơ êbeh 1600 čô ruă, hlăm anăn mâo giăm 450 čô mâo klei ruă amâo mâo jăk kŏ asei, mâo hnơ̆ng 28% leh anăn mâo giăm 70 čô ruă kjham đih mdrao. Hluê si phung aê mdrao ti sang êa drao, phung ruă lŏ wĭt mâo klei ruă amâo mâo jăk kŏ asei ƀrư̆ hruê ƀrư̆ lu, phŭn agha kyua amâo mâo ngă djŏ hdră mdrao mgŭn.

Pô ruă V.T.H.T (26 thŭn, ti kdriêk Ea Kar, čar Dak Lak) jing sa hlăm phung ruă msĕ sơnăn. Mâo hŏng anei 6 thŭn, êjai dôk hriăm gưl prŏng thŭn tal 2 mơ̆ng sa hră luật, amai H.T mphŭn mâo klei čŏng duah hmư̆ ênai amâo mâo. Anei jing klei duah bi hmư̆ kreh tuôm hlăm phung ruă amâo mâo jăk kŏ asei. Ƀuh pô mâo klei mdê mdô, amai H.T knŏng thâo ênguôt, hia, dôk hjăn păn. Ƀuh amai mâo klei msĕ sơnăn, gŏ sang ba amai nao mdrao ti sang êa drao amâo mâo jăk kŏ asei čar Dak Lak. Tinei, leh dưi mdrao mgŭn hơĭt, pô ruă dưi wĭt mdrao ti sang, ƀiădah kyua amâo mâo ngă djŏ hdră mdrao mgŭn, klei mtă mơ̆ng aê mdrao kyuanăn lŏ wĭt mâo klei ruă. Truh kơ ară anei, amai H.T nao đih sang êa drao 3 blư̆ kyua klei ruă anei. Pô ruă V.T.H.T yăl dliê:

Kyua wĭt ti sang amâo mâo mnăm êa drao anăn yơh lŏ nao ti sang êa drao. Anei jing gưl nao mdrao tal 3, ară anei klei ruă dul ƀiă leh. Hlăm dŭm blư̆ nao ti sang êa drao, kâo thâo tơdah amâo lŏ čiăng wĭt mâo klei ruă srăng gĭr mnăm êa drao leh anăn mă bruă hdjul mơh. Leh wĭt ti sang, kâo ƀuăn srăng ngă djŏ klei mtă mơ̆ng aê mdrao, mnăm êa drao, klei mă bruă jăk leh anăn răng bi doh kơ asei pô.

Sa čô ruă mkăn jing N.M.K ( to ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak). Hlăm wang 2 thŭn yap mơ̆ng mâo klei ruă, amai M.K nao mdrao leh ti sang êa drao 6 blư̆. Grăp blư̆ nao đih mdrao, klei ruă lŏ kjham hĭn, pô ruă ur krao, duah bi ƀuh, bi mĭn. Leh dưi mdrao hơĭt, pô ruă mâo dŭm klei yăl dliê ai tiê pô:

Gŏ sang truôn mĭn pô mâo klei ruă, kyuanăn lač pô lŏ mâo klei ruă, klă sĭt amâo mâo djŏ sơnăn ôh, kyua klei amâo thâo bi djŏ hlăm gŏ sang đuč. Hmăng hmưi grăp čô thâo săng. Anei jing gưl tal 4 kâo nao đih mdrao. Grăp blư̆ wĭt ti sang gŏ sang lŏ mgô̆, lŏ mâo klei amâo thâo bi djŏ, kyuanăn klei ruă lŏ kjham hĭn, kyuanăn leh wĭt ti sang kâo hmăng hmưi gŏ sang, ayŏng amai thâo săng kâo hlao leh, brei kơ pô hdĭp msĕ aguah tlam, đăm ngă klei kpĭ, đăm lač pô lŏ ruă ôh, đăm dlăng kơ pô msĕ hŏng mnuih ruă ôh ƀiădah brei kơ pô lŏ ñu kma mbĭt hlăm klei hdĭp.

Hluê si Aê mdrao Nguyễn Thị Bé, Khua anôk bruă mdrao kơ mniê sang êa drao amâo mâo jăk kŏ asei čar Dak Lak brei thâo, grăp čô pô ruă mâo klei mdê mdê hluê si mmông mâo klei ruă ƀiădah klei jhat truh hŏng pô ruă jing msĕ, hmăi kjham kơ klei suaih pral. Pô ruă kreh mrâo hlăm ênuk thŭn mơ̆ng 20 – 30 leh anăn djă ba truh kơ jih klei hdĭp, mâo hlăm grăp gưl mnuih ƀuôn sang. čiăng mdrao klei ruă anei mâo boh tŭ dưn, čiăng mâo êdi klei uêñ mĭn, ktuê dlăng mơ̆ng gŏ sang, ngă djŏ hdră mdrao mgŭn. Ƀiădah, hluê si boh sĭt, lu čô ruă gŏ sang lui hjăn, amâo  mâo uêñ mĭn, mnăm êa drao amâo mâo djăp hruê, kyuanăn ênưih lŏ wĭt mâo klei ruă. Aê mdrao Nguyễn Thị Bé brei thâo:

Bruă pô ruă lŏ wĭt mâo nanao klei ruă amâo mâo jăk kŏ asei ngă kơ pô ruă bi mĭn lu, hŭi hyưt, jing klei ktrŏ kơ gŏ sang leh anăn yang ƀuôn. Êngao kơnăn, pô ruă lŏ mâo dŭm klei duah mĭn, klei duah ƀuh, hmăi amâo mâo jăk kơ pô ruă leh anăn gŏ sang. Bruă lŏ mdrao mgŭn ăt dleh dlan hĭn, mmông mdrao sui, đĭ klei bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Grăp blư̆ pô ruă lŏ mâo klei ruă phung aê mdrao lŏ mlih êa drao jing dleh sơnăk.

Hluê si klei tĭng mkă, ară anei ala čar drei mâo hlăm brô 1% ênoh mnuih ƀuôn sang mâo klei ruă amâo mâo jăk kŏ asei, jing hlăm brô 900.000 čô. Klei ruă anei mâo hnơ̆ng lŏ wĭt mâo lu êdi, mơ̆ng 50 – 90%. Kyuanăn, phung mâo klei ruă anei čiăng ngă djŏ hdră mdrao mgŭn čiăng ñĕ kơ dŭm klei jhat êjai lŏ wĭt mâo klei ruă. Gŏ sang pô ruă čiăng thâo kral ba nao mdrao mgưn hnưm čiăng hmao mdrao. Kyuanăn bruă hmao ƀuh leh anăn mdroa mgŭn hnưm srăng ba wĭt lu boh tŭ dưn kơ pô ruă, đru bi hrŏ mmông mdrao mgŭn, pô ruă krŭ wĭt pral leh anăn bi hrŏ dŭm klei amâo mâo jăk kơ klei suaih pral. Mklăk hŏng anăn, phung amâodưi mdrao mgŭn hnưm, lui klei ruă sui amâo djŏ knŏng hmăi kơ klei suaih pral ƀiădah lŏ jing klei ktrŏ kơ gŏ sang leh anăn yang ƀuôn.

Klei amâo jăk hlăm kŏ dlô mâo lu blư̆ amâo djŏ knŏng hmăi kơ klei suaih pral mnuih ruă ôh ƀiădah lŏ ba klei amâo jăk kơ gŏ sang leh anăn êpul êya. Kyua anăn, bruă hnưm thâo kral kơ klei bi knăl amâo jăk kŏ dlô čiăng hmao mdrao mgŭn jing yuôm bhăn snăk. Alum kơ ƀĭng drei hmư̆ klei bi trông hŏng aê mdrao Nguyễn Thị Bé – Khua anôk mdrao klei ruă kơ phung mniê, Sang êa drao mdrao klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô čar Dak Lak:

-Akâo kơ Aê mdrao brei thâo ya mta phŭn ngă truh klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô ?

Aê mdrao Nguyễn Thị Bé: Mâo dŭm klei hlak mblang kơ mta phŭn ngă truh klei amâo jăk hlăm kŏ dlô. Tal sa jing mâo mơ̆ng tian amĭ leh. Hdră ksiêm dlăng brei ƀuh, phung anak ƀă kmar kreh mâo klei amâo jăk hlăm kŏ dlô truh hlăm brô 50%, hđeh mâo amĭ amâo dah ama mâo klei amâo jăk hlăm kŏ dlô snăn anak kkiêng srăng mâo klei ruă anei truh 13%. Tal 2 jing mâo dŭm mta amâo jăk hlăm kŏ dlô msĕ si Serotonin, Dopamine, GABA…. Tal 3 jing mâo klei amâo jăk hlăm kŏ dlô. Knhal tuič jing dŭm klei amâo jăk mâo hlăm ai tiê klei mĭn, klei amâo jăk mâo hlăm klei hdĭp aguah tlam ngă truh klei amâo jăk hlăm kŏ dlô.

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo phung mâo klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô kreh mâo ya klei bi êdah ?

Aê mdrao Nguyễn Thị Bé: Klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô mâo lu snăk klei bi êdah. Tui hluê klei ruă mâo mdê bi hmô, wưng mâo klei ruă lehanăn kreh mâo 2 mta klei bi êdah phŭn. Tal sa jing êpul mâo klei bi êdah duah bi mĭn ƀuh mtŭk mtŭl, blŭ amâo thâo săng êmăng, amao thâo ksiêm dlăng klei pô ngă, ngă jhŏng…arăng kreh lač anei jing klei kreh mâo hŏng phung amâo jăk hlăm kŏ dlô. Tal 2 jing êpul mnuih kreh hnĭng ênguôt, si čiăng si ngă amâo thâo săng êmăng, amâo mđing kơ djiêu gah găn, luič klei čang hmăng, amâo mâo kriê dlăng pô.

- Dŭm mta phŭn ngă mđĭ ênoh mnuih ruă lŏ mâo klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô, ơ Aê mdrao ?

Aê mdrao Nguyễn Thị Bé: 70-80% mnuih ruă lŏ mâo klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô kyua amâo mnăm êa drao. Mbĭt anăn, kyua mnuih ruă mnăm kpiê, ƀiêr, hăt, matuĭ, dŭm êa mnăm mâo mta ga. Mta phŭn mkăn jing kyua mâo lu mnuih bi mĭn kơ mnuih amâo jăk hlăm kŏ dlô, diñu bi mĭn phung mâo klei ruă anei huĭ hyưt, kreh čăm biêng pô mkăn, čăm biêng mnơ̆ng mnuă…  mâo lui mnuih amâo mđing kơ hdră mdrao mnuih mâo klei ruă anei. Knhal tuič jing kyua klei dlăng mơ̆ng ala ƀuôn hŏng mnuih mâo klei ruă anei mdê mơh.

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo dŭm klei bi êdah hnưm čiăng pral thâo kral mnuih lŏ mâo klei ruă amâo jăk hlăm kŏ dlô ?

Aê mdrao Nguyễn Thị Bé: Tơdah lŏ djŏ klei ruă, mnuih ruă srăng bi mlih klei mưng huă ƀơ̆ng, mdei, pĭt đih. Tal 2 jing klei ruă anei kreh mâo dŭm klei mĭn duah bi mĭn ƀuh, duah êpei mtŭk mtŭl, lač dah pô mâo klei myang, dưi ngă lu bruă msĕ si thâo iêu mđiă hjan, bi mlih yan adiê… Mnuih ruă kreh êmăn êmik, amâo mâo ai tiê, amâo thâo bi mdoh asei pô, ñŭt, amâo jhŏng kbiă ti tač, amâo jhŏng dôk hŏng mnuih mkăn, amâo čiăng hiu čhưn, ƀrư̆ ƀrư̆ amâo lŏ thâo săng êmăng. Kyua anăn, leh mnuih ruă wĭt mdrao mâo dŭm klei bi êdah msĕ snăn brei drei ba mtam mnuih ruă nao ksiêm mkă dlăng, mđrao mgŭn, mă êa drao mnăm, tơdah ktrŏ srăng dôk đih mdrao čiăng kơ mnuih ruă pral lŏ suaih lehanăn ñŭ kma hŏng ala ƀuôn./.

-Lač jăk kơ Aê mdrao lu!