Hlue si ênoh ksiêm yap mơ̆ng dŭm anôk bruă mdrao mgŭn kluôm ala, kah knar grăp thŭn ti Việt Nam mâo hlăm brô 1,1 êklăk čô mâo klei êka nao ksiêm mkă leh anăn mdrao ti dŭm anôk mdrao mgŭn leh anăn êbeh 30 êbâo čô djiê. Ti ča Dak Lak hđăp, thŭn 2024 čih yap leh giăm 40 êbâo čô êka hŏng 416 čô djiê. Hlăm anăn klei bi drăm hlăm êlan klông êbeh 13.200 čô leh anăn 188 čô djiê. Mbĭt anăn jing mngăt êa, truh 62 čô djiê. Êngao anăn, klei bi drăm kyua djŏ êa hlơr, pui kĕ ăt jing sa mta phŭn êdah êdi, hŏng êbeh 400 čô. Wăt tơdah ênoh djiê kyua pui kĕ, djŏ êa hlơr amâo lu ôh ƀiădah boh jhat amâo hdjul ôh. Aê mdrao CKII Nguyễn Doãn Sơn, K’iăng Khua adŭ mdrao mjêč, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư brei thâo:

 “Klei truh êka jing sa klei khăng mâo amâo thâo êlâo ôh. Ngă sa klei êka, amâo jăk asei mlei kơ phung êka pia jing klei amâo jăk kơ asei mlei. Sitôhmô msĕ si mngăt hlăm êa, djŏ êa hlơr, êka hlăm klei mjuăt asei mlei, klei truh aguah tlam, klei bi drăm hlăm êlan klông, klei truh hlăk mă bruă, đĭ ti anôk dlông mâodah mâo klei truh lu mnuih msĕ si mgei lăn, klưh pưk sang. Anăn jing klei truh amâo thâo êlâo ôh, drei amâo thâo ôh anăn amâo dưi gang mkhư̆ ôh. Khăng mâo lu hĭn jing klei bi drăm hlăm êlan klông, leh anăn klei truh hlăk mă bruă, mngăt hlăm êa, djŏ êa hlơr. Đa đa klei truh djŏ tuôm kơ mnuih mă bruă snăn sang êa drao khăng jum hlue si yan. Si tô hmô nyan pĕ tiu, mnuih ƀuôn sang nao mdrao ti sang êa drao kyua lĕ buh hlăk đĭ pĕ tiu. Amâodah yan mdei prŏng phung hđeh nao lue ti êa krông, ênao êa snăn mngăt hlăm êa, klei truh anei amâo mâo hlei pô čang hmăng ôh. Phung hđeh djŏ êa hlơr, pui kĕ ăt mâo lu mơh. Yuôm bhăn hĭn jing drei thâo klei msir mgaih boh klei mâo.

Ară anei bruă mdrao mgŭn klei êka adôk lu klei dleh dlan, lông dlăng. Kơ klei khăng mâo, lu phung êka hlăm anôk hdĭp mda djŏ tuôm kơ klei bi mrâo mrang, tuh tia mkra mjing pral ăt msĕ mơh dŭm mta kơ yan adiê, klei bi mlih yan adiê dôk mâo dleh ktuê dlăng. Kơ klei thâo mgang, lu anôk ka klă sĭt mđing bi liê knŭk kna kơ bruă gang mkhư̆ klei êka; lu mta phŭn ka dưi mđing gang mkhư̆, bruă hâo hưn mtô mblang adôk kƀah, klei thâo săng kơ bruă gang mkhư̆ yan adiê ngă ka lu. Êpul knuă druh ngă bruă gang mkhư̆ yan adiê ngă adôk kƀah kơ klei thâo, boh nok klei thâo dŏng mdrao tinăn mtam tơdah mâo klei êka.

 Mơ̆ng klei dleh dlan anăn, Dak Lak  mkŏ mjing leh gưl hriăm mjuăt gang mkhư̆ klei êka kñăm mprăp klei thâo kơ êpul knuă druh nah gŭ thâo kral, gang mkhư̆ leh anăn msir mgaih klei êka khăng tuôm, msĕ si klei bi drăm hlăm êlan klông, mngăt hlăm êa, lĕ  mơ̆ng dlông, djŏ êa hlơr hloa…mơ̆ng anăn hmao mdrơ̆ng, răng mgang klei suaih pral, klei hdĭp phung mâo klei truh.Phung hriăm dưi mkăp klei hâo hưn leh anăn ktrâo lač kơ klei dŏng mdrao mjêč: krŭ wĭt kboh, klei bi kñăl thâo kơ klei mdei bi êwa, msir boh klei mdei bi êwa, bruă ngă brei krŭ wĭt kboh, ksŏ; dŏng mdrao anôk êka kbiă êrah, klei bhiăn msir mgaih, klei thâo kơ̆ng êrah, klei kă anôk êka, dŏng mdrao anôk êka, klei thâo leh anăn msir mgaih anôk djŏ êa hlơr, pui kĕ; klei mđiă ngă, ksiêm dlăng phung mâo klei truh, hdră dŭ mdiăng phung ruă êđăp ênang… Aê mdrao Bế Thị Thùy Nhiên, Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă Dak Lak brei thâo:

 “Hdră kñăm kâo čang hmăng jing mđĭ klei thâo kơ bruă gang mkhư̆ klei truh êka leh anăn mđĭ klei thâo dŏng mdrao tal êlâo hŏng klei êka khăng mâo hlăm êpul êya, msĕ  si êbuh, êa hlơr hloa, mngăt hlăm êa, đuôm mnơ̆ng hlăm kŏng đŏk…  Êngao kơ bruă dŏng mdrao, phung knuă druh mdrao mgŭn srăng jing phung wĭt lač, ktrâo atăt hlăm êpul êya čiăng mđĭ klei thâo ti gưl să msĕ si phung mă bruă mdrao mgŭn. Leh anăn hdră kñăm knhal tuč jing si bĕ ngă čiăng mkăp kơ grăp čô mnuih ƀuôn sang klei thâo klă klơ̆ng kơ klei dŏng mdrao mjêč, Kyua klei mdrao tal êlâo yuôm bhăn snăk ñu hmăi kơ boh tŭ mdrao mgŭn êdei anei”.

Kah mbha kơ gưl hriăm mjuăt, amai Nguyễn Thị Huyền – knuă druh mdrao mgŭn ti Ƀuôn Đôn, brei thâo:

 “Adŭ hriăm mjuăt anei yuôm bhăn snăk, tal sa jing kâo pô hmư̆ klei thâo mrâo. Êdei anei tơdah amâo myun mâo klei truh hlăm ktuê êlan amâodah mngăt hlăm êa snăn pô srăng yua klei thâo hrue anei čiăng đru gŏ sang pô, ala ƀuôn, phung amâo myun mâo klei truh snăn pô srăng mâo klei thâo hmao dŏng mdrao. Čang hmăng wưng kơ anăp dŭm adŭ hriăm mjuăt, pŏk mlar phung hgŭm čiăng kơ phung hriăm wĭt ti alŭ wăl hâo hưn kơ mnuih ƀuôn sang amâodah kơ hđeh sang hră kyua ti anôk anăn khăng mâo klei truh êka”.

 Gưl hriăm mjuăt amâo djŏ knŏng mđĭ klei thâo dŏng mdrao ôh ƀiădah lŏ jing gưl kơ phung knuă druh mdrao mgŭn bi trông klei thâo, klei mâo mjêč hlăk dŏng mdrao, đru hmao mdrơ̆ng tơdah mâo klei truh hlăm êpul êya, dŏng hdĭp leh anăn lŏ mdrao kơ phung êka, mkhư̆ ênoh mnuih djiê, rơ̆ng klei suaih pral kơ êpul êya.

Hlăm wưng êgao, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư kreh dŏng mdrao lu phung mâo klei truh êka êkeh. Kyua amâo thâo hdră dŏng mdrao tal êlâo kyua anăn lu mnuih mâo klei truh dleh dưi krŭ wĭt klei suaih pral, đa truh kơ djiê. Ti gŭ anei, Aê mdrao thơ̆ng kơ adŭ mdrao II Nguyễn Doãn Sơn, Kơiăng khua adŭ mdrao mjêč, Sang êa drao prŏng krĭng Lăn dap kngư srăng hưn mthâo kơ dŭm klei truh êka êkeh kreh mâo lehanăn ktrâo lač kơ dŭm hdră gang mkhư̆ tŭ dưn:

-Ơ Aê mdrao, si ngă klei jŭ jhat tơdah kpĕ êka amâo mâo hmao mdrao leh anăn mdrao amâo mâo djŏ hdră?

Aê mdrao Nguyễn Doan Sơn: Yăng đar phung êka srăng dưi ba ti anôk dŏng mdrao, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư mâo 2 êpul klei êka mdê mdê. Êpul tal 1 jing pô êka alâo anăn nao leh ti anôk bruă mdrao mgŭn, mâo leh klei dŏng mdrao, kyuanăn ba ti gưl nah dlông mâo leh klei hơĭt, ba pô êka mâo klei êđăp ênang hĭn. Êpul tal 2 jing pô êka dưi ba nao ti anôk dŏng mdrao mtam. Êpul anei ka mâo ôh klei mdrao êlâo anăn. Sitôhmô mâo sa čô joh bha, êjai mnuih ƀuôn sang ƀuh hlŏng pŭ đĭ êdeh taxi amâodah mdiăng ba hŏng êdeh điêt truh ti sang êa drao, amâo mâo dŏng mdrao êlâo. Bruă anei jing hŭi hyưt sơnăk, tơdah amâo mâo myun pô êka joh hlan rŏng hlŏng pu ba sơnăn srăng lŏ kpĕ êka anôk mkăn, bi kjham hĭn kơ pô êka, ngă truh boh jhat amâo amâo čiăng

- Sơnăn tơdah mâo klei êka, si ngă srăng dŏng mdrao, ơ aê mdrao?

Aê mdrao Nguyễn Doan Sơn: Bi hŏng klei êka ăt srăng mbha êpul êka, bi klă anôk mâo klei truh, dlăng kơ klei bi êwa, klei mĭn, kboh, aruăt êrah.

Msĕ si klei mngăt êa, tal êlâo srăng dlăng kơ klei bi êwa. Tơdah dăl êwa srăng truh klei kƀah osi, boh nik jing osi hlăm dlô. Bi dlô drei knŏng dưi tŭ mă hlăm wang 4 mnĭt, jing hlăm 4 mnĭt anăn mâo klei găl lŏ krŭ wĭt, bi êdei anăn jing dleh sơnăk leh anăn ngă truh klei djiê huăt amâodah mâo klei ruă hlăm dlô, jing amâodưi đĭ kyar klei mĭn, ngă truh klei khŏ. Tơdah drei ƀuh hnưm, thâo mgaih msir, bi hluh êlan bi êwa, bi mâo djăp osi kơ pô ruă dưi nao truh ti sang êa drao amâodah pô ruă kboh amâo lo mgei drei srăng bi hluh êlan êwa čiăng kơ osi dưi hnưm lŏ truh kơ dlô leh anăn tế bào dlô dưi răng mgang.

Bi hŏng klei djŏ pui, djŏ êa hlơr. Klĭt mâo ai bi kdơ̆ng, gang mkhư̆ dŭm mta ruă mŭt hlăm êran. Tơdah drei djŏ pui, djŏ êa hlơr srăng lui dŏ răng mgang, mmông anăn knŏng mâo mă klĭt êpih. Tơdah mgaih msir amâo mâo djŏ, dŭm mta ruă srăng mŭt hlăm aruăt êrah leh anăn hlăm êra pô ruă. Tơdah čŏng duah guôm hŏng hla kyâo srăng mđĭ klei djŏ kman, ñu amâo mâo đru kơ anôk êka hlao pral. Mal êa čhao êgei knŏng bi hrŏ klei hlơr, đru bi êđap đuč, amâo mâo đru ôh kơ klei hlao, ƀiădah lŏ lŏ bi kjham hĭn.

Bi hŏng phung lĕ mơ̆ng dlông, čiăng bi klă kpĕ êka klang rŏng, klang kuê, hŏng phung mdrao mgŭn ăt dleh leh, bi hŏng mnuih ƀuôn sang ăt dleh hĭn êjai. Čiăng mâo mâo lui leh anăn bi kjham thiăm, tơdah lĕ mơ̆ng dlông drei srăng mĭn mtam kơ klei kpĕ êka klang rŏng, lui pô ruă dôk sơnăn, leh anăn duah sa pŏk mdhă kă bi kjăp pô ruă leh anăn ba ti sang êa drao giăm hĭn. Tơdah yuh pô ruă srăng bi kjham thiăm, đa đa ka joh ôh ƀiădah amâo thâo dŏng mdrao ngă truh kơ joh klang, ngă truh amâo thâo mdrao hlao, kăn dưi mbraih lei. Tơdah drei ka kjăp, ba pô ruă êđăp ênang klei găl hdĭp leh anăn dưi mdrao hlao kơ pô ruă jing lu hĭn.

Si srăng ngă čiăng gang mkhư̆ leh anăn bi hrŏ boh jhat mơ̆ng klei kpĕ êka, ơ aê mdrao?

Aê mdrao Nguyễn Doan Sơn: Klei kpĕ êa jing boh klei drei amâo thâo êlâo ôh. Čiăng mâo klei êđăp ênang, drei čiăng mâo klei hriăm čiăng thâo kral dŭm klei arưp aram, klei hŭi hyưt kpĕ êka čiăng mâo êlan mgaih msir. Čiăng mâo klei hâo hưn, mtô kơ mnuih ƀuôn sang klei dŏng mdrao. Thâo kral ya klei kpĕ êka dưi na ba ti anôk mdrao mgŭn giăm hĭn, ti klei truh čiăng lui pô ruă dôk sơnăn. Dŭm klei kpĕ êka drei amâo mâo thâo srăng iêo mtam phung mă bruă mdrao mgŭn giăm hĭn čiăng dŏng mdrao tinăn mtam amâodah iêo đĭng blŭ brei phung aê mdrao mtô klei dŏng mdrao, sơnăn srăng êđăp ênang kơ pô ruă.

-Lač jăk kơ ih lu!