Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah đĭ jing sa mta klei ruă amâo mâo mtưp   ôh, ƀiădah hlăk hlê dôk đĭ lar lu êdi hlăm tar rŏng lăn. Ară anei, hnơ̆ng ênoh mnuih mâo klei ruă anei hlăm tar rŏng lăn đĭ hĭn êjai, lehanăn lĕ wăt hlăm phung dôk mda asei. Tui si êpul hgŭm kiă kriê bruă mdrao mgŭn klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah tar rŏng lăn (IDF) thŭn 2021 mâo 537 êklăk čô mnuih hlăk dôk hdĭp mbĭt hŏng klei ruă anei, lehanăn ênoh mnuih ruă srăng đĭ nanao truh 783 êklăk čô mnuih hlăm thŭn 2045, hlăm 5 giê secon lŏ mâo 1 čô mnuih djiê kyua klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Mơ̆ng klei ruă ani mơh ba hriê klei djiê truh kơ 6,7 êklăk čô mnuih hlăm thŭn 2022. Ăt tui si IDF, ti Việt Nam mâo hlăm brô 3,8 êklăk čô mnuih hdĭp mbĭt hŏng klei ruă anei ênoh yap thŭn (2019). Jih jang mnuih ruă anei dôk ti hnơ̆ng type 2 leh sơăi, siămdah knŏng mâo hlăm brô 1/3 ênoh mnuih ruă hmao ƀuh hŏng hdră mka dlăng Glucose, jing êbeh 2,5 êklăk čô mnuih mâo leh klei ruă anei ƀiădah ka hmao ƀuh ôh. Ti Daklak, tui si ênoh yap mơ̆ng anôk bruă kiă kriê klei ruă  (CDC) ảă anei hlăm kluôm čar mâo 24.091 mnuih mâo klei ruă anei, hlăk dôk mdrao mgŭn ti dŭm boh sang êa drao čar. Knŏng tĭng hlăm 9 mlan akŏ thŭn 2023, kluôm čar mâo giăm 4.000 čô mnuih mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah.

Dôk dlăng kriê ung mdrao mgŭn ti sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư mơ̆ng klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2, Lục Thị Thọ (dôk ti kdriêk Krông Hnang, čar Daklak) brei thâo: Mâo hŏng anei 13 thŭn, ung ñu mâo klei bi knăl kreh mhâo êa lu, huă ƀơ̆ng lu, ƀiădah asei mlei toh êwang pral snăk snăn ñu iêo ba ung ñu nao mkă dlăng. Thâo kơ ung ñu mâo mta klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2 leh. Leh mâo klei ruă, ñu mnăm êa drao asăr mơ̆ng êgar yŭ êjai lehanăn êa drao hŏng hla kyâo mtâo êjai, lehanăn duah blei êa drao hưn mdah plă pliă hlăm hla pŏk yang ƀuôn, luič liê lu prăk kăk, ƀiădah klei ruă amâo mâo lưh ôh. Lục Thị Thọ, yăl dliê:

leh wĭt mơ̆ng klei mkă dlăng, ñu blei êa drao mơ̆ng êgar yŭ mnăm êjai lehanăn mnam êa drao hŏng hla kyâo mtâo mơh đa. Hlăm 3 thŭn dôk mnăm snăn amâo mâo ƀuh lưh ôh klei ruă. 5 thŭn êdei ñu truh kơ klei áp xe boh ƀleh nao mbliah ti Sài Gòn, mơ̆ng anăn ñu tlŏ nanao insulin. Mâo hŏng anei 2 mlan klei ruă dơ̆ng toh hroh kjham hĭn êjai, jơ̆ng kngan đĭ bŏk, lehanăn bi kđang êka, insulin ară anei jing ktrŏ hĭn leh dơ̆ng tlŏ mơ̆ng 8 truh 15. Klei ruă anei jing huĭ hyưt êdi, hmăi amâo mâo jăk prŏng êdi hŏng jih asei mlei. Nao ba đih kơ sang êa drao ƀiădah kjham leh, bŏk jih asei mlei, ñu kreh dlăng hlăm đĭng blŭ hlăm hla pŏk hmư̆ lač mâo êa drao anei, êa drao dih snăn tui tiŏ nao mblei mnăm ƀiădah amâo mâo hlao ôh, grăp blư̆ blei liê hlăm brô mơ̆ng 2 – 3 êklăk prăk.

Mâo leh phung aê mdrao mtă ênưih mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah hlăk tuôm nao bliah mdrao ală, ƀiădah kyua amâo mâo klei uêñ mđing, lačdah ăt dôk suaih nanao, snăn wĭt kơ sang, aduôn T.T.C (dôk ti kdriêk Krông H’Nang, car Daklak) amâo lŏ nao mkă dlăng ôh klei ruă, pioh mdrao hĕ bi hnưm. Tơl truh kđiêng jơ̆ng dơ̆ng mâo klei bi knăl brŭ, snăn nao kơ sang êa drao, snăn thâo kơ pô mâo klei ruă mta mmih hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2 leh. Aduôn T.T.C, lač:

Hlăk kâo nao mbliah mdrao ală, mkă dlăng êa mơiêk lehanăn mkă dlăng êrah mâo 3 blư̆, aê mdrao hưn ơ neh, neh mâo mta mmih leh hlăm êrah, mâo hŏng anei êbeh 1 thŭn mkrah leh. Siămdah, ngă hĕ klei amâo mâo mđing, huă ƀơ̆ng kăn kăm biăt, kyuanăn leh truh kơ sang êa drao Hòa Bình mdrao, snăn thâo kơ pô mâo klei ruă anei, hnơ̆ng êrah đĭ mơh, lehanăn ba mrao kơ sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư. Leh mâo klei ruă anei, kâo ƀuh hlăm asei mlei kâo ăt msĕ si yăng đar mơh, knŏng mnăm lu êa kyua mhao êa, toh hroh knăng, kâo mĭn dah kyua mă bruă suăi, jik rơ̆k, ngă bruă kbiă lu êa hŏ snăn lač dah čiăng mnăm êa lu, mơ̆ng anăn amâo mâo nao mkă dlăng ôh klei ruă. Ară anei leh thâo mâo klei ruă anei jing hnuih leh, dah thâo mơ̆ng hnưm răng hlăm klei huă ƀơ̆ng, ƀơ̆ng lu djam hla rơ̆k hĭn, lehanăn huă mă ƀiă êsei, amâo lŏ huă ƀơ̆ng tui si čiăng ôh, kyua thâo leh kơ pô mâo klei ruă.

Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah jing sa mta klei ruă nga bi jhat mtŭk mtŭl hormone insulin mơ̆ng dlô klang kreh kƀah, amâodah hrŏ hĕ ngă hmăi amâo mâo jăk kơ asei mlei, êdah êdi jing hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah đĭ hĭn. Klei mâo mta mmih hlăm êrah mâo mbha jing 2 type. Hŏng hnơ̆ng mta mmih mil type 1, hlăk mâo klei ruă, mnuih ruă mâo dŭm klei bi knăl lu mta mơ̆ng klei kƀah hormone insulin ngă kơ mnuih ruă kreh nao m’iêk lu, m’iêk jêñ êjai mlam, lehanăn mhao čiăng mnăm lu êa. Bi hŏng mnuih mâo klei ruă ti hnơ̆ng type 2 leh, mâo dŭm klei bi knăl ƀrư̆ ƀrư̆ hlăm sa wưng sui, tăp năng mnuih ruă tăm thâo hĕ kơ pô mâo mta klei ruă leh nao mkă dlăng klei suaih pral kbiă hriê mơ̆ng klei ruă mkăn, lehanăn knŏng kreh dưi ƀuh dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă anei msĕ si gru êka dleh thâo hlao, mâo dŭm klei amâo mâo jăk kơ boh ƀleh, kơ aruăt klei mĭn... Klei jing mơ̆ng mta klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah đĭ ngă klei bi mlih gluxit lehanăn ktŭng ba lu mta klei amâo mâo jăk  mkăn kơ klei bi mlih lipit, protit. Mơ̆ng jih jang klei mtŭk mtŭl anăn yơh ba hriê lu mta klei amâo mâo jăk kơ jih asei mlei mnuih ruă. Aê mdrao thơ̆ng kơ bruă mdrao mgŭn mrô I Y- Samuel Bkrông – Anôk mdrao klei ruă hlăm asei mlei ti sang êa drao prŏng krĭng lăn dap kngư, lŏ brei thâo:

Pô phŭn ba klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2 lu jing mâo leh mơ̆ng gene. Tui si klei ksiêm duah, arăng ƀuh hlăm mnuih mâo đa đa gene djŏ tuôm hŏng klei ruă mâo mta mmih đĭ hlăm êrah ti hnơ̆ng type 2. Mbĭt hŏng anăn jing klei bhiăn hlăm klei huă ƀơ̆ng, mdei msăn amâo mâo djŏ guôp ăt ba hriê mâo klei ruă mơh. Jih jang klei bi knăl kreh ƀuh lu hĭn jing, mnuih ruă leh mâo mta klei ruă anei êdah hĕ kyua nao mkă dlăng êrah ƀuh mta mmih hlăm êrah đĭ lu, mơ̆ng klei mkă dlăng êrah. Mnuih ruă mâo klei bi knăl jing huă ƀơ̆ng lu, mnăm lu êa, lehanăn asei mlei toh hroh knăng, anăn yơh jing klei bi knăl kreh ƀuh lu hĭn êdi hŏng mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih đĭ lu hlăm êrah. Mâo đa đa mnuih ruă nao tlô mâo hdăm djim êa m’iêk, klei anei bi knăl hlăm êa m’iêk mâo lu mta mmih.

Ba hriê lu klei amâo mâo jăk huĭ hyưt lehanăn đĭ jing hŏng klei ƀrư̆ ƀrư̆, kyuanăn yơh lu mnuih brei mâo klei thâo răng hŏng mta klei ruă anei. Čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, grăp čô mnuih brei thâo răng kriê kơ klei suaih pral pô, mđing kơ klei huă ƀơ̆ng bi djŏ hnơ̆ng; bi hrŏ ƀơ̆ng hra, ƀơ̆ng man dưn mnơ̆ng prăi, êa mnăm mâo gaih, mta kpiê, ƀiêr, mâo mmông mdei msăn, đăm lĕ hlăm klei rŭng răng klei mĭn. Mbĭt hŏng anăn, mnuih ƀuôn sang drei ăt brei thâo nao mkă dlăng jêñ êrah pô ƀiă êdi sa thŭn sa blư̆, kñăm pral dưi thâo ƀuh, lehanăn mdrao mtam tơdah mâo, đăm lui tơl leh kjham ôh, ênưih snăk nao kơ klei amâo mâo jăk hlăm asei mlei./.

Ară anei, phung mâo mta mmih hlăm êrah type 2 dôk ƀrư̆ đĭ pral leh anăn mâo klei bi knăl lu phung mda asei, hlăk êjai anăn mnuih ruă knŏng thâo tơdah asei mlei mâo klei truh kjham. Čiăng đru kơ diih thâo săng hĭn kơ klei ruă anei ăt msĕ mơh hdră gang mkhư̆ leh anăn brei mđing kơ dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk tơdah mâo klei ruă, ti tluôn anei mâo boh phŭn bi trông hŏng Aê mdrao chuyên khoa I Y Sa Muel Bkrông – Anôk mdrao kơ lu mta klei ruă Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư kơ klei ruă anei.

-Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah type 2 si ngă hmăi kơ klei suaih pral, Ơ Aê mdrao?

-Aê mdrao Y Sa: Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ngă lu klei hmăi kơ klei suaih pral mnuih ruă, boh nik mâo lu klei hmăi amâo mâo jăk. Msĕ si dŭm klei ruă đĭ hnơ̆ng êrah kma, đĭ ceton hlăm êran ngă truh klei djiê huăt amâodah mnuih ruă hrŏ mta mmih hlăm êrah kyua mdrao amâo mâo djŏ. Mâo phung ruă mâo klei ruă amâo mâo thâo hlao msĕ si hlăm aruăt dlô, amâodah kreh tuôm lu hĭn jing klei krăn jơ̆ng kngan, djŏ kmang ngă kơ phung djŏ êka hlăm jơ̆ng kngan djŏ kman dleh sơnăk dưi hlao. Êngao kơnăn, mnuih ruă kreh amâo mâo pĭt, street, klei ruă aruăt kboh. Boh nik, hŭi hyưt hĭn klei ruă êbuh dăl aruăt êrah dlô, dăl aruăt êrah kboh ngă truh klei djiê kơ mnuih ruă.

-Si ngă pô ruă srăng ngă čiăng hmao ƀuh hnưm leh anăn mdrao mgŭn hnưm ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Y Sa: Čiăng hmao ƀuh hnưm klei ruă, pô srăng nao mkă dlăng jêñ jêñ klei suaih pral pô, boh nik jing phung hlăm gŏ sang mâo mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah ăt srăng nao mkă dlăng jêñ jêñ. Tơdah mâo dŭm klei bi knăl huă lu, mnăm lu, knăng hrŏ srăng nao mkă dlăng ti dŭm anôk mdrao mgŭn, mkă dlăng êrah čiăng ksiêm dlăng Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah. Hlăm klei mdrao mgŭn kơ phung ruă ti sang êa drao prŏng Krĭng Lăn Dăp Kngư, kâo tuôm hŏng lu phung ruă čŏng mdei mnăm êa drao leh anăn mdrao hŏng êa drao kyâo amâdah êa drao arăng hưn hlăm tivi amâo mâo bĭt phŭn agha leh anăn hnơ̆ng tŭ jăk, đa đa mâo êa drao mâo mta ruă ktang hŏng asei mlei, kyuanăn mâo lu phung ruă nao mdrao kyua mta mmih hlăm êrah đĭ ktang kyua phung ruă amâo mâo mnăm êa drao mdrao Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah truh kơ klei arưp aram kơ klei hdĭp.

-Bi hŏng phung mâo Klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, Ih mâo mơ̆ klei mtă kơ diñu?

-Aê mdrao Y Sa: Bi hŏng phung mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah, êngao kơ bruă mkă dlăng, hmao ƀuh klei ruă, klei ksiêm dlăng, mdrao mgŭn jing yuôm bhăn êdi. Boh ni mnăm êa drao srăng djŏ mmông leh anăn yua djŏ êa drao, msĕ si phung ruă yua êa drao tlŏ insulin srăng gĭr tlŏ insulin djŏ hruê mmông, tlŏ êlâo kơ huă 30 mnĭt leh anăn yua leh insuline srăng ktuê dlăng mta mmih hlăm êrah jêñ jêñ. Bi hŏng phung ruă yua êa drao asăr ăt gĭt ksiêm dlăng hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah jêñ jêñ, grăp hruê pô dưi ksiêm dlăng mơ̆ hnơ̆ng mta mmih hlăm êrah amâodah hơăi. Mâo lu phung ruă mâo klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah soh hlăm klei huă ƀơ̆ng, lu phung ruă lač mâo klei ruă anei srăng kăm ƀơ̆ng huă, amâo mâo yua ôh djăp mta mnơ̆ng ƀơ̆ng, êa mñăm mâo sĭk. Anei jing klei mĭn amâo mâo djŏ. Bi hŏng phung ruă ăt huă ƀơ̆ng msĕ hŏng yăng đar, ƀiădah srăng mkă hnơ̆ng mta mmih ti hnơ̆ng dưi hŏng klei mnăm êa drao. Dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo sĭk amâo djŏ srăng kăm jih ôh, ƀiădah srăng mkă hnơ̆ng, ƀơ̆ng ƀiă hĭn mkă hŏng phung suaih.

- Ih mâo mơ̆ klei mtă čiăng gang mkhư̆ klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah?

Bs Y Sa: Bi hŏng klei ruă mâo mta mmih hlăm êrah type 2, hdră êlan gang mkhư̆ tŭ dưn hĭn srăng mâo klei hdĭp aguah tlam, klei mdei msăn, huă ƀơ̆ng djŏ guôp, mâo hdră mjuăt asei mlei jêñ jêñ. Srăng nao mkă dlăng jêñ jêñ čiăng hmao ƀuh hnưm dŭm klei bi knăl hnơ̆ng mta mmih hlăm êra đĭ. Bi hŏng phung mâo klei ruă srăng ruah dŭm mta klei mjuăt ktang asei mlei djŏ guôp hŏng klei suaih pral pô msĕ si êbat jơ̆ng, đĭ êdeh wai jơ̆ng… Mjuăt pô mơ̆ng 20 – 30 mnĭt, mjuăt asei mlei jêñ jêñ, amâo mâo mnăm kpiê asei, djŭt hăt leh anăn yua dŭm mta mđĭ ai ktang mkăn.

-Lač jăk kơ ih lu!