HIV tưp mơ̆ng mnuih kơ mnuih hŏng 3 êlan phŭn mâo: êlan êrah, klei bi dôk ung mô̆ leh anăn mơ̆ng amĭ tưp kơ anak hlăm klei ba tian, k’kiêng anak, brei anak măm. Hluê si klei tĭng mkă, hlăm 100 čô mniê ba tian djŏ HIV srăng k’kiêng hlăm brô 30 čô hđeh djŏ HIV. Amĭ djŏ HIV tưp kơ anak hlăm 3 wưng anei:

- Êjai ba tian: HIV mơ̆ng amĭ tưp hŏng sang anak mŭt hlăm asei anak ĭ mơ̆ng hnưm, tăp năng mơ̆ng hruê kăm tal 8 mơ̆ng anak ĭ. Mâo hlăm brô 1/5 hđeh ĭ tưp HIV hlăm wưng anei.

- Êjai k’kiêng, HIV tưp mơ̆ng êa leh anăn êrah amĭ djŏ HIV mŭt hlăm asei anak ĭ. Mâo mkrah wah ênoh anak ĭ djŏ HIV hlăm wưng anei.

- Êjai brei anak măm, HIV dưi tưp hŏng êa ksâo amĭ amâodah dŭm anôk êka ti kuôp ksâo amĭ kơ hđeh. Mâo hlăm brô 1/4 hđeh tưp djŏ HIV hlăm wưng anei.

Kyuanăn, jih jang phung mniê djŏ HIV brei k’kiêng mbriah leh anăn brei anak măm êa ksâo êngao.

Hluê si phung aê mdrao thơ̆ng kơ bruă, hnơ̆ng phung hđeh tưp HIV mơ̆ng amĭ hrŏ lu leh, đa đa truh ti gŭ 2% tơdah phung amĭ čŏng pô, hur har ngă dŭm hdră êlan mdrao êlâo mkhư̆ klei tưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak. Bruă mkă dlăng HIV dưi mtă kơ jih jang phung mniê hlăk thŭn ba tian êjai čiăng mâo anak, ƀiădah phung mniê mâo klei arưp aram ktang msĕ si mniê knhông, phung mâo piu klei anei jing brei mđing êdi. Êa drao mdrao HIV(ARV) mâo klei dưi gang mkhư̆ klei đĭ mơ̆ng kman HIV. Ktang ƀiă kman hlăm asei mlei amĭ ktang ƀiă klei tưp kơ anak. Kyuanăn, mdrao HIV ktang hnưm hnơ̆ng hđeh k’kiêng amâo mâo klei ruă ktang lu. Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anôk bruă gang mkhư̆ HIV/AIDS Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp brei thâo:

“Ară anei, Yŭ Dak Lak hmao ƀuh 17 čô mniê ba tian djŏ HIV, hlăm anăn mâo 16 čô k’kiêng leh, 16 čô mâo anak anăn dưi mnăm leh êa drao mdrao ARV, mâo đa đa mnăm êa drao êlâo kơ ba tian, mâo đa đa ƀuh hlăm wưng dôk ba tian, mâo đa đa ƀuh êjai ruă k’kiêng, ƀiădah jih jang phung hđeh ĭ k’kiêng dưi mkă dlăng PCR leh anăn amâo mâo kman ôh, ƀuh klă ARV mâo klei jăk êdi hŏng phung mniê ba tian”.

Amai P.T.T (26 thŭn) ti čar Dak Lak mrâo k’kiêng anak tal 1 êbeh 6 mlan. Amai T thâo pô djŏ HIV êjai dôk ruă k’kiêng, êjai ngă dŭm klei ksiêm mkă êlâo kơ k’kiêng. Leh mâo phung nai, aê mdrao brei thâo boh sĭt pô, amai T kdjăt êdu ai leh anăn hĭn kơnăn jing mĭn kơ anak hlăm tian djŏ tưp kman mơ̆ng amĭ. Myun mơh leh k’kiêng, jih dua amĭ anak dưi mdrao hŏng êa drao ARV, leh êbeh sa mlan, boh tŭ brei ƀuh ĕ ăt dôk suaih pral, amâo mâo djŏ tưp mơ̆ng amĭ. Anei dưi dlăng jing klei myun hĭn hŏng gŏ sang amai. Amai P.T.T brei thâo:

“Kâo ƀuh anak kâo amâo guôn mdrao jing klei myun hŏng kâo, kyua mnăm êa drao grăp hruê jing suăi êdi, anak dôk điêt đei, anak kâo dưi mnăm êa drao gang mkhư̆ klei tưp mơ̆ng êlâo amâo guôn mdrao ôh jing myun êdi. Kâo hmăng hmưi hlei pô mâo klei ruă srăng mâo klei jhŏng, tŭ klei mdrao mgŭn kyua êa drao amâo mâo ngă ôh. Tal dua jing đru kơ pô mâo sa čô anak jing klei yuôm bhăn hlăm klei hdĭp pô. Anak srăng suaih pral tơdah drei tŭ ư mdrao mgŭn hluê si aê mdrao.

Hluê si klei hưn mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp (CDC) čar Dak Lak, mơ̆ng akŏ thŭn 2025 truh kơ ară anei, anôk bruă hâo hưn klă anăp, hlăk mblang hlăm êpul êya kơ bruă gang mkhư̆ HIV/AIDS kơ giăm 2,5 êklăk čô, đru kčĕ, mkă dlăng HIV kơ êbeh 30.000 čô mniê ba tian, hmao ƀuh leh anăn mdrao ARV kơ 20 čô, 19/20 čô dưi mdrao mtam kơ hđeh leh k’kiêng. Boh tŭ klei ksiêm mkă leh mdrao êlâo, 100% čô hđeh ĭ dưi suaih pral, amâo mâo kman HIV.

Kyua mtrŭt mđĭ bruă hâo hưn, đru kčĕ, mđĭ klei thâo săng hlăm êpul êya, hlăm anăn mâo phung mniê hlăk thŭn ba tian kơ boh tŭ dưn mơ̆ng klei ksiêm mkă hnưm, mdrao mgŭn êlâo HIV mơ̆ng amĭ kơ anak dưi mđĭ hĭn. Êngao kơnăn, dŭm bruă mkă dlăng, đru kčĕ dưi ngă ti jih jang anôk bruă mdrao mgŭn alŭ wăl, đru kơ mnuih ƀuôn sang ênưih ngă. Ară anei êa drao mdrao ARV dưi mâo ênua mdrao mgŭn tla prăk, bi hrŏ klei kpĭ ênoh prăk mdrao mgŭn kơ pô ruă. Ƀiădah klei dleh dlan tinei jing klei hêñ mơ̆ng pô ruă. Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, anôk bruă gang mkhư̆ HIV/AIDS Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp brei thâo:

“Yăng đar jing phung mniê hlăm ênuk thŭn ƀă anak, êjai diñu thâo ba tian ƀiădah amâo nao mkă dlăng grăp tuôr, leh anăn amâo hmao thâo hnưm pô djŏ HIV, čiăng dưi mdrao hŏng ARV hnưm truh kơ mmông k’kiêng jing hnui leh”.

Ngă amĭ jing bruă yuôm hĭn mơ̆ng phung mniê, kyuanăn, phung amâo myun tăm djŏ HIV đăm êdu ai ôh, ƀiădah srăng nao ti dŭm anôk mdrao mgŭn čiăng mâo klei kčĕ, klei đru. Tơdah ngă djŏ bruă mdrao mgŭn, phung mniê djŏ HIV dưi k’kiêng phung anak suaih pral, đĭ kyar wăt asei mlei leh anăn ai tiê msĕ hŏn phung hđeh mkăn.

Mdrao mgŭn ARV hnưm – gang mkhư̆ tưp HIV mơ̆ng amĭ kơ anak

Phung mniê ba tian, tơdah amâo mâo hdră gang mkhư̆, klei tưp kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak srăng mâo mơ̆ng 30–40%. Mklăk hŏng anăn, tơdah  mkă dlăng hnưm lehanăn mâo hdră mdrao hŏng êa drao bi kdơ̆ng hŏng kman ARV, hnơ̆ng tưp srăng dưi bi hrŏ tigŭ 2%. Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh, adŭ gang mkhư̆ HIV/AIDS – Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak, srăng hâo hưn kơ hdră msir gang mkhư̆ kman HIV mơ̆ng amĭ kơ anak hluê hŏng klei bi blŭ hrăm anei:

- Ơ Aê mdrao,  ya bruă brei phung mniê ba tian mâo klei ruă HIV ngă čiăng thâo ƀuh hnưm leh anăn bi hrŏ jih hnơ̆ng klei huĭ tưp klei ruă HIV kơ anak?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Phung mniê ba tian brei hmao thâo ƀuh klei ruă HIV pô čiăng dưi hmao mdrao mgŭn, dưi mnăm êa drao ARV hnưm, dưi ksiêm mkă hnưm jih jang klei ruă tưp lar mơ̆ng klei bi dôk êkei mniê leh anăn ksiêm mkă hnơ̆ng kman, ksiêm dlăng CD4, ksiêm dlăng klei ruă tiê mta B, klei ruă bi kđuč tưp kơ phung hđeh…

Tal dua jing brei hlue ngă kjăp klei mdrao mgŭn. Hnưm thâo ƀuh leh anăn brei hlue ngă mdrao mgŭn jăk. Tơdah hlue ngă mdrao mgŭn jăk snăn srăng mkhư̆ kman HIV hlăm êrah amĭ jăk, leh anăn ksiêm mkă anak ĭ, ksiêm dlăng grăp gưl, kkiêng anak êđăp ênang.

Mprăp kơ klei kkiêng anak êđăp ênang jing nao ti anôk mâo kdrăp mnơ̆ng mdrao mgŭn gang mkhư̆ klei tưp lar mơ̆ng amĭ kơ anak. Ară anei ti alŭ wăl ƀuôn hgŭm Ƀuôn Ama Thuôt nah Yŭ čar Dak Lak mâo tlâo anôk bruă mdrao mgŭn anăn jing Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư, sang êa drao prŏng Thiện Hạnh, Sang êa drao sang hră gưl prŏng Y Dược Buôn Ama Thuôt.

 Kriê dlăng leh kkiêng ăt yuôm bhăn snăk, leh kkiêng anak srăng dưi mnăm êa drao gang mkhư̆ klei tưp klei ruă hlăm wang 6 hruê kăm tal êlâo leh anăn srăng dưi ngă PCR čiăng ksiêm dlăng hđeh mâo klei ruă amâodah hơăi. Leh anăn klei yuôm bhăn hĭn jing brei krơ̆ng ai tiê jăk mơak, huă mnăm rơ̆ng mnơ̆ng tŭ jăk.

- Akâo kơ Aê mdrao srăng mblang kơ bruă klam mơ̆ng êa drao mkhư̆ kman ARV hlăm bruă răng mgang klei suaih pral phung amĭ leh anăn gang mkhư̆ klei tưp lar HIV kơ hđeh mrâo kkiêng?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Êa drao ARV ară anei jing jăk snăk. Êa drao bi mguôp Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir êa drao anei amâo ba klei ruă mkăn ôh kơ kŏ dlô kyua anăn phung mnăm amâo êmăn msĕ si êlâo ôh. Êlâo dih êa drao ARV ba lu klei amâo jăk kyua anăn lu mnuih amâo hlue ngă klei mdrao mgŭn. Ƀiădah ară anei snăn êa drao ARV jăk snăk.

 Tal sa hŏng amĭ ñu mkhư̆ klei kman HIV tưp lar, leh mnăm 28 hruê snăn mkhư̆ jih hnơ̆ng kman hlăm êrah, kyua anăn tơdah trŭn ti hnơ̆ng thâo ƀuh snăn ênoh kman mơ̆ng amĭ kơ anak srăng ƀiă. Dưi mđĭ ai mdrơ̆ng hŏng klei ruă mơ̆ng amĭ, kyua anăn amĭ srăng mâo klei suaih pral jăk leh anăn amâo mâo klei găl kơ kman klei ruă, leh anăn bi hrŏ boh klei jing AIDS, bi kdung thŭn hdĭp leh anăn hnơ̆ng jăk klei hdĭp jăk hĭn.

Hŏng phung hđeh snăn srăng dưi bi hrŏ klei tưp lar mơ̆ng amĭ kơ anak hlăm wưng ba tian, leh kkiêng leh anăn brei anak mam. Hđeh srăng dưi răng mgang leh amĭ kkiêng, hđeh srăng mnăm mtam êa drao mgang hlăm wang 42 hruê tal êlâo.

- Čiăng mâo klei tŭ dưn mdrao mgŭn jăk hĭn, ya klei brei amĭ leh anăn hđeh hlue ngă hlăm klei dôk mnăm êa drao leh anăn ktuê dlăng klei suaih pral?

Aê mdrao Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Hŏng phung mniê mâo klei ruă HIV brei hlie ngă klei ksiêm mkă dlăng klei ruă 6 mlan 1 blư̆ kyua mâo lu mta phŭn truh kơ klei ruă HIV, mâo lu phung amâo thâo ôh mta phŭn ba klei ruă. Tơdah djŏ leh HIV snăn brei hlue ngă klei mdrao mgŭn leh anăn yua êa drao mkhư̆ kman ARV hŏng klei djŏ. Mnăm êa drao djŏ, ênŭm, hlue si klei aê mdrao mtă.

Brei mâo hdră kčah kkiêng anak. Sitôhmô čiăng ba tian snăn brei mdrao mgŭn ARV tơl truh hnơ̆ng kman ti gŭ klei kčah, snăn kơh srăng kkiêng anak êđăp ênang suaih pral. Leh anăn mdrao gang mkhư̆ klei tưp mơ̆ng amĭ kơ anak ti anôk êđăp ênang, rơ̆ng kjăp. Leh anăn kriê dlăng klei suaih pral ai tiê kơ ñu pô bi jăk, ñĕ kơ klei rŭng răng. Phung amĭ: mnăm êa drao djŏ, ênŭm, nanao (hlue si mmông, djŏ hnơ̆ng, nanao jih klei hdĭp). Brei nao ksiêm mkă grăp gưl, ksiêm mkă tian grăp gưl mơh. Ngă djŏ hdră tơdah kkiêng anak, brei dưi ktuê dlăng leh anăn hlue si aê mdrao kơ klei ƀă kkiêng anak brei ngă ñĕ ba klei êka kơ anak điêt.

Ruah hdră rông anak, rông anak hŏng êa ksâo amĭ amâodah êa asâo ti êngao?  Brei phung amĭ hlue ngă jăk klei mdrao mgŭn, hnơ̆ng kman ti gŭ hnơ̆ng kčah snăn bruă rông anak hŏng êa ksâo amĭ ăt jăk mơh.

 Hŏng hđeh: Tơdah kkiêng brei dưi rông ba jăk. Brei mnăm êa drao gang mkhư̆ klei ruă hlue si aê mdrao mtă mtăn. Brei dưi nao tlŏ mgang msĕ hŏng hđeh mkăn. Hŏng gŏ sang brei mâo klei khăp kơ phung djŏ HIV, amâo dưi bi kah ôh, brei mđĭ ai nanao kơ amĭ. Mjing anôk hdĭp mda mâo lu klei khăp kơ amĭ leh anăn rơ̆ng kơ hđeh dưi êđăp ênang hĭn. Brei hlue ngă klei mdrao hlue si ARV, ksiêm mkă grăp gưl leh anăn bi khăp bi đru hrăm mbĭt jing kliăng dưi kkiêng phung hđeh suaih pral amâo mâo HIV.

 - Mni lač jăk kơ ih!