Tăp ƀơ̆ng mnơ̆ng mâo mta ruă hlăm phung hđeh kreh mâo êjai phung hđeh ƀơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo kman leh anăn ƀơ̆ng lu đei mnơ̆ng ƀơ̆ng amâo mâo jăk hlăm anôk lu mnuih, dŭm sang mnia djiêu êlan amâodah wăt hlăm gŏ sang. Phŭn agha jing mơ̆ng kman Salmonella (kman ngă truh klei êngoh êăt) ngă truh čiăng blĕ ô̆, ruă kŏ, wĭr kŏ, êngoh leh anăn ruă tian eh m’êa. Mtă ruă Staphylococcus mâo hlăm êa ksâo, kđeh čĭm mnŭ ada ka tŭk ksă ngă truh klei wĭr kŏ, čiăng blĕ ô̆, ruă kŏ, kboh hmar, ruă tian eh m’êa. Mta ruă mơ̆ng kman Clostridium botulinum hlăm kđeh kan leh brŭ, bi rai aruăt êrah dlô leh anăn dlô ktang, ngă truh klei djiê hlăm phung hđeh. Mta ruă mơ̆ng mao Aflatoxin hlăm dŭm mta asăr msĕ si êtak êbai, asăr mnga yang hruê, kñŭl, ktơr, dŭm mta kpŭng leh brŭ mơ̆ng dŭm mta asăr anăn. Dŭm mta virus bŏk kđuč hlăm tiê B (HAV) leh anăn Norwalk hlăm dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng msĕ si hla djam mtah, mnơ̆ng ƀơ̆ng mkra mjing êăt, dŭm mta mnơ̆ng amâo mâo klang msĕ si ƀriăng, abao, tuôr ti anôk êa čhŏ. Kmuôt lat hlăm dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng mkra mjing mơ̆ng kan mtah, kan ăm, abao ka tŭk ksă. Dŭm mta msei ktrŏ msĕ si asen, chì, thuỷ Ngân, dŭm mta hoá chất amâo mâo dưi yua, amâodah yua êgao hnơ̆ng, leh jih mmông dưi yua.

Aê mndrao thơ̆ng kơ mta mdrao 2 Nguyễn Vãn Mỹ - k’iăng khua kiă kriê anôk mdrao kơ hđeh, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư brei thâo:

Drei đăm mĭn ôh tơdah drei ƀơ̆ng klă, ƀơ̆ng ksă, mnăm êa leh tŭk amâo lŏ mâo dŭm mta kman. Đa đa mơ̆ng dŭm mta mnơ̆ng msĕ kčok, awak, čhiên mngan amâodah dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng drei lui êgao sa mmông srăng mâo kman đĭ hriê hlăm anăn, anăn jing dŭm mta ngă truh klei ruă amĭ ama amâo đei mđing ôh.

Klei ruă kyua ƀơ̆ng mnơ̆ng mâo mta ruă ênưih dưi hmao ƀuh kyua kreh mâo leh ƀơ̆ng amâodah mnăm dŭm mta mnơ̆ng anăn knŏng dŭm mmông amâodah dŭm hruê êdei anăn. Klei bi knăl jing êngoh, ruă tian, čiăng blĕ ô̆, mâo đa đa blĕ ô̆ êrah, nao eh lu blư̆. Phung hđeh kreh tuôm hŏng klei kjham hĭn hlăm êlan bi êwa, luč êa leh anăn mta bi kna, awăt kboh kyuanăn ênưih truh kơ bi hrut kyua djŏ kman, đa đa truh kơ klei huăt hĕ.

Msĕ si ĕ T.Đ.M, 8 thŭn ti ƀuôn hgŭm Tân Lợi, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, ĕ blĕ ôh sui hruê leh anăn eh m’êa 9 blư̆ hlăm sa hruê. Amĭ ĕ nao ti sang čhĭ êa drao giăm sang blei êa drao kơ ĕ mñăm ƀiădah kăn ƀuh hrŏ lei. Leh kơnăn, gŏ sang ba ĕ nao mdrao ti anôk mdrao kơ phung hđeh, sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dăp Kngư. Tinei ĕ mâo phung aê mdrao đăo knăl ĕ mâo klei ruă kyua tăp ƀơng mnơ̆ng mâo mta ruă, ngă truh kơ klei ruă prôč êhŭng. Amai Nguyễn Thị Phương A yăl dliê:

Ĕ blĕ ô̆ kjham êdi, mnăm hlŏng ô̆ mtam, wăt mnăm ƀiă êa ksâo amâodah êa ngač hlŏng nao eh m’êa mtam yơh. Asei ñu êgah êgăn, êmăn, êa nao dơ̆ng, gŏ sang rŭng răng êdi.

Bi hŏng phung mâo klei ruă ƀơ̆ng mnơ̆ng mâo mtă ruă hdjul, pô dưi kreh dưi hlao amâo mâo guôn mdrao mgŭn ôh. Ƀiădah, tơdah amâo mâo čŏng hlao, hluê si grăp mta ruă leh anăn hnơ̆ng ruă srăng mâo dŭm klei dŏng mdrao msĕ si brei bi blĕ ô̆. Tơdah pô ruă amâo mâo klei čiăng ô̆ srăng ngă brei ñu blĕ ô, kyuadah klei ruă tăp ƀơ̆ng mta bruă kreh mâo hlăm wang 6 mmông êjai mnơ̆ng ƀơ̆ng anăn adôk hlăm êhung mnuih ruă. Tơdah mnuih ruă dôk êngal, čiăng ngă kơ pô ruă anăn ô̆ ktang lu ktang jăk kñăm bi kbiă jih mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo mta ruă kbiă kơ tač. Bi hŏng phung hđeh, pô srăng brei diñu ô̆ hŏng hŏng hdră kđêč kŏng đŏk, ƀiădah ăt răng mơ̆ng hŭi dah tăp bi êka kŏng đŏk diñu, brei diñu đih kŏ kơ gŭ, mđing sa nah leh anăn kđêč kŏng đŏk brei diñu ô̆ jih mnơ̆ng ƀơ̆ng kơ tač, amâo mâo brei hđeh đih đang ôh, hŭi dah mnơ̆ng ƀơ̆ng kbiă ƀăng dŭng, trŭn hlăm ksŏ leh anăn ênưih truh kơ klei djiê.

Klei ruă kyua tăp mơ̆ng mnơ̆ng mâo mta ruă mâo hlăm lu hnơ̆ng mdê mdê, hluê si mta mnơ̆ng ƀơ̆ng leh anăn ai bi kdơ̆ng hlăm asei mlei phung hđeh. Tơdah hđeh ruă tian ƀiă dưi ktuê dlăng, kriê dlăng ti sang leh anăn kăp dlăng kơ eh hđeh anăn. Tơdah ruă tian leh anăn buk, amâo mâo nao eh srăng ba hđeh anăn nao kơ sang êa drao čiăng mkă dlăng kleh anăn mdrao mtam, nĕ kơ klei truh tăm mâo. Amâo duah čŏng brei hđeh mnăm kháng sinh tơdah hđeh ruă tian eh m’êa.

Huă ƀơ̆ng djŏ mmông, ƀơ̆ng mnơ̆ng amâo mâo doh êƀăt ênưih ngă kơ hđeh ruă tian kyua djŏ ƀơ̆ng mta ruă. Čiăng thâo săng hĭn kơ klei hđeh djŏ ƀơ̆ng mta bruă leh anăn hdră gang mkhư̆, ti tluôn anei mâo boh phŭn klei bi trông hŏng aê mdrao chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ - K’iăng Khua anôk mdrao kơ phung hđeh Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư srăng wĭt lač kơ klei anei.

-Mơ̆ng mâo klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă ti phung hđeh ơ aê mdrao?

Nguyễn Văn Mỹ: Hlei gŏ sang kreh blei pioh lu mnơ̆ng ƀpơ̆ng msĕ si čĭm, kan, boh kroh, ƀêñ ƀơ̆ng... Snăn klei kriê pioh kreh amâo mâo kjăp ôh, tal dua lĕ dŭm knơ̆ng bruă anôk mkăp lu mnơ̆ng dhơ̆ng ăt kreh tuôm mơh hŏng klei mnơ̆ng ƀơ̆ng lĕ hlăm klei amâo mâo jăk, truh kơ ƀơ̆ng ba hriê klei ruă tian, kman mŭt, thâodah đa đa djŏ mta êa drao hluăt, mkrăp mkra amâo mâo jăk hlăm mnơ̆ng ƀơ̆ng. Tal 3, jing phung hđeh kreh tuôm hŏng amĭ ama mdhuk đei, lehanăn brei ƀơ̆ng lu mta mnơ̆ng hlăm sa blư̆, lehanăn leh hrue anei, truh hrue mkăn nanao ăt jing pô phŭn ba hriê klei ƀơ̆ng djŏ mta ruă hlăm phung hđeh, tơdah amĭ ama amâo yŏng răng hlăm bruă brei anak aneh pô ƀơ̆ng huă.

-Si čiăng thâo bi knăl kơ klei hđeh ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă Ơ aê mdrao?

Nguyễn Văn Mỹ:  Tơdah phung hđeh ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă kreh bi knăl ƀuh jing hđeh ruă tian, čiăng ƀlĕ ô̆, ƀlĕ ô̆. Ruă tian, lehanăn ƀlĕ ô̆ jing klei bhiăn mâo leh hlăm asei mlei êjai lŏ wĭt bi kdơ̆ng hŏng mta jhat mŭt hlăm asei mlei, kñăm čiăng tŭn bi kbiă hĕ jih mta ruă, mta čhŏ mŭt hlăm asei mlei. Ƀiădah klei anei ti hnơ̆ng êdu, jing amâo mâo klei dih anei ôh, bi tơdah truh kơ klei ƀlĕ ô̆ lu yap jing đuĕ nao kơ kjham leh mơh. Sa klei mkăn jing phung hđeh lŏ bi đĭ êngoh tơdah truh ti hnơ̆ng djŏ mta ruă ktang, thâodah êa drao ruă jing hmăi amâo mâo jăk ôh hŏng aruăt klei mĭn. Kleoi tal 4, jing truh eh m’ia truk truk, jing klei kreh tuôm jêñ hĭn mơ̆ng klei ruă mta ruă. Hŏng hnơ̆ng mdê mdê, tăp năng bhiâo riâo rit truh kơ klei luič êa hlăm asei mlei, lehanăn mâo mơh đa đa amâo mâo luič êa hlăm asei mlei ôh. Bi tơdah klei luič êa hlăm asei mlei jing bi knăl ƀuh hđeh thu kƀuê, êlah kô̆, hmao êa, dah kjham hĭn truh kơ klei dluh kboh. Lehanăn knhal tuič, jing hđeh đuĕ nao kơ êmăn bruah, amâo mâo čiăng ƀơ̆ng mnơ̆ng ôh. SĬt yơh jing ti hnơ̆ng êdu, bi klei đuĕ nao kơ kjham, kreh luič êa kjham hĭn, kƀuê thu krô, hwĭr kŏ êgah hlăm kđeh asăr, jơ̆ng kngan êăt hriêt, hđeh hwăt hwiêng, klŭn ală mta, ruă kŏ asei, truh kơ klei amâo mâo jăk jing kman mŭt, ênưih ba hriê klei amâo mâo jăk ôh kơ klei suaih pral hđeh mgi dih.

-Phung hđeh tuôm hŏng klei ruă tian eh, hbĭl jing jăk brei hđeh lŏ wĭt mnơ̆ng mnơ̆ng msĕ si aguah tlam?

Nguyễn Văn Mỹ:  Tui hlue mdê bi klei ruă, hnơ̆ng djŏ mta jhat, tui si klei bi knăl mdê mdê, amâo mâo sa čô hđeh anei jing msĕ hŏng hđeh adih ôh. Phung amĭ ama brei mâo klei mđing kơ anak pô dah wưng tal êlâo klei bi knăl mơ̆ng klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă jing ƀlĕ ô̆ lu, dah djŏ mta jhat lu, snăn truh kơ klei amâo mâo čiăng ƀơ̆ng mnơ̆ng ôh, phung hđeh ƀơ̆ng alah, lehanăn ƀơ̆ng ƀiă hĭn mơh. Tơdah hlăm asei mlei luič lu êa tuôm hŏng klei mta jhat đuĕ nao kơ kjham leh snăn brei hđeh mdei msăn, amâo mâo mgô̆ ôh hđeh ƀơ̆ng mnơ̆ng. Bi tơdah djŏ mta ruă ti hnơ̆ng êdu snăn dua tlâo hrue hđeh lŏ wĭt huă ƀơ̆ng msĕ si aguah tlam leh, knư̆ brei hđeh lŏ ƀơ̆ng mbŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng jăk hnưm jing jăk hĭn. Lehanăn kyua ruă tian eh lu hđeh êmăn, snăn lŏ mbŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng kơ hđeh mbha ngă lu blư̆, bi mbŏ êa kơ asei mlei hđeh mbŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk.

-Čiăng thâo răng kriê kơ anak amâo mâo ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă ôh, snăn si amĭ ama srăng ngă ơ aê mdrao?

Nguyễn Văn Mỹ:  Čiăng gang mkhư̆ huĭdah phung hđeh ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă mâo dua klei bi mđing hĕ, tal êlâo jing phŭn agha mơ̆ng mâo mnơ̆ng ƀơ̆ng anăn, tal dua jing brei phung hđeh mâo nanao klei suaih pral. Snăn jing mnơ̆ng ƀơ̆ng mčiêm rông anak brei jing mnơ̆ng jăk, thâo klă phŭn agha. Blei ti dŭm anôk mâo kơhưm jăk, anôk čhĭ nanao jing mnơ̆ng ƀơ̆ng doh, boh nik jing čĭm kan, djam mtam hla rơ̆k ktơ̆k djăp mta. Tui hlue ya mta mnơ̆ng ƀơ̆ng pô čiăng snăn knŏng blei man bi djăp ƀơ̆ng, tơdah pioh hlăm hip êăt dưm mdê mdê bi anôk đŭng pioh bi jăk, rao doh, đŭng hŏng hruh nilon doh, gang mkhư̆ kman mơ̆ng dŏ anei nao gam kơ dŏ. Mnơ̆ng ƀơ̆ng êlâo kơ mkra, rao hĕ bi doh, jih jang mnơ̆ng mkra mjing djam mtam msĕ mơh, msĕ sŏ gŏ bưng, dhŏng, hlăl, hmăm, anôk rao djam bi mdoh hĕ êlâo sơăi... Mđing nanao hŏng klei bhiăn snei tŭk ksă mkra bi jăk. Guôm bi krĭp mnơ̆ng ƀơ̆ng, đăm lui rue djim, mnơ̆ng gam ôh. Lehanăn ya jing mnơ̆ng ƀơ̆ng jăk hŏng phung hđeh, snăn hlŏng mkra mtam kơ phung hđeh ƀơ̆ng bi jih hlăm sa hrue, đăm lŏ lui kơ hrue êdei ôh, amâo jăk ôh bi mhlơr wĭt bi mhlơr nao. Lehanăn klei yuôm bhăn hĭn jing, čiăng mâo kkiêng kơ sa čô anak mâo klei suaih pral, anăn jing mơ̆ng hlăk dôk ba tian kơ anak amĭ ba tian bi nao mkă dlăng tian pô jêñ jêñ, mdrao hĕ mtam tơdah mâo klei ruă, lehanăn răng kơ klei ruă bi hrŭt aruăt ariêng, mbŏ mta msei hlăm dŭm mlan giăm kkiêng, čiăng kơ mgi dih anak mâo nanao klei suaih pralđĭ hriê kơ prŏng hŏng klei jăk. Amĭ bi mam anak nanao hlăm 6 mlan tal êlâo leh kkiêng. Anei jing klei yuôm bhăn snăk, kyuadah mơ̆ng êa ksâo amĭ mjing mnơ̆ng tŭ jăkamâo mâo dŏ dưi bi mlih ôh. Leh kơ anăn, jing tlŏ mgang bi djăp ênŭm kơ anak, brei hđeh mdei msăn, lehanăn kpư̆ hiu bi djŏ guôp.

-Lač jăk kơ ih lu!