Ti čar Dak Lak, yap mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ akŏ mlan 10 mâo leh êbeh 3000 čô mâo klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah, hlăm anăn mâo 50 čô ruă kjham, 4 čô djiê. Ênoh mnuih ruă mâo klei bi knăl đĭ lu yap mơ̆ng akŏ mlan 8. Giăm 1000 čô ruă dưi čih yap hlăm mlan 9 êgao. Ti sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư, mơ̆ng akŏ thŭn truh kơ ară anei, ti anôk mdrao klei ruă tưp tŭ drông leh anăn mdrao kơ êbeh 500 čô êngoh bi blĕ êrah, hlăm anăn mâo lu phung tuôm nao mkă dlăng ti dŭm adŭ mdrao êngao knŭk kna amâo mâo hnơ̆ng tŭ jăk, mdrao 2;3 hruê amâo mâo hlao kơh nao ti sang êa drao. Mmông anăn klei ruă leh kjham. Pô ruă N.T.T (dôk ti ƀuôn hgŭm Tân Lợi, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuô̆t, čar Dak Lak) jing sa klei bi hmô. Êjai dôk ti sang, ayŏng N.T.T mâo klei bi êngoh, ruă êgah hlăm asei mlei kyuanăn nao mkă dlăng ti adŭ mdrao mgŭn êngao knŭk kna giăm sang. Leh ngă dŭm klei ksiêm mă, ayŏng T mâo phung aê mdrao ti anôk mdrao anăn đăo knăl êngoh siêu vi leh anăn brei êa drao mnăm 3 hruê wĭt mdrao ti sang. Mnăm êa drao mâo 2 hruê, ayŏng ƀuh klei ruă amâo mâo hrŏ leh anăn lŏ kjham thiăm kyuanăn nao mkă dlăng ti sang êa drao prŏng ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt. Tinăn, ƀuh hnơ̆ng êrah hrŏ pral leh anăn dưi đăo knăl mâo klei ruă êngoh bi blĕ êrah kyuanăn ba nao mdrao ti gưl bruă nah dlông. Ti Sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư, pô ruă anei dưi đăo knăl djŏ klei ruă êngoh bi blĕ êrah hruê tal 6, bi hrui asei mlei kyua êngoh bi bi blĕ êrah leh anăn dưi hmar ba dŏng drao. Kyua mâo phung nai mdrao, aê drao mdrao mgŭn jih ai, ayŏng T dưi myun hgao klei hŭi hyưt. Pô ruă N.T.T brei thâo:

Anei jing gưl tal êlâo kâo mâo klei ruă anei. Ñu ngă amâo mâo jăk, êgah êmăn mdê hŏng dŭm klei êngoh yăng đar mkăn, ngă klei êmăn, klei ruă kjham lu hĭn. Tơdah amâo mâo hmao mdrao srăng bi hrut, pô hlŏng huăt amâo mâo thâo êlâo ôh. Kyuanăn, tơdah ƀuh klei êgah êmăn drăng srăng nao mkă dlăng čiăng dưi mdrao mgŭn hnưm, lui sui msĕ hŏng kâo amâo mâo jăk kơ pô leh anăn wăt kơ gŏ sang. Mkă dlăng hnui ăt hmăi kơ klei suaih pral pô lu êdi, luič truh mơ̆ng 80 -90% klei suaih pral.

Ăt sa čô msĕ sơnăn jing ayŏng N.C.Đ (dôk ti kdriêk Đức Cơ, čar Gia Lai), êjai ƀuh asei mlei êgah êmăn, mâo wăt klei êngoh hlơr, ayŏng Đ nao mkă dlăng ti sa adŭ mdrao êngao knŭk kna ti kdriêk leh anăn dưi đăo knăl mâo klei ruă êngoh bi blĕ êrah. Ayŏng Đ mă êa drao wĭt mnăm ƀiădah leh 2;3 hruê mdrao ti sang klei ruă lŏ kjham hĭn. Gŏ sang pral nao ba ñu đih mdrao ti Sang êa drao kdriêk Đức Cơ leh kơ năn mtam hlŏng ba ñu nao ti sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư. Ti nei, pô ruă anei dưi bi klă djŏ klei ruă êngoh bi blĕ êrah hruê tal 4, blĕ êra tian leh anăn 2 nah jơ̆ng, kpĕ êka tiê, toh hroh tiê boh la. Mô̆ pô ruă N.C.Đ brei thâo:

Êlâo dih kâo tuôm djŏ klei ruă êngoh bi blĕ êrah sa blư̆ ƀiădah ƀuh klei ruă hdjul, čŏng drao 2;3 hruê hlao yơh. Ƀiădah truh kơ ung kâo djŏ klei ruă jing kjham êdi. Kâo amâo mâo mĭn ôh klei ruă êngoh bi blĕ êrah ñu huĭ hyưt msĕ sơnăn… Buh leh ung kâo anei, kâo mtă kơ jih jang tơdah êngoh srăng nao mkă dlăng mtam, đăm brei klei ruă đĭ kjham. Ung kâo mrâo êngoh 2 hruê hriê mkă dlăng ƀuh kjham mơai leh, kyuanăn grăp čô drei srăng nao dŭm sang êa drao đăo knang čiăng mkă dlăng ktang hnưm ktang jăk.

Êngoh bi blĕ êrah jing klei ruă hŭi hyưt, dưi jing klei ruă tưp mơ̆ng kman Dengue ngă truh. Klei ruă tưp lar mơ̆ng kêč druêh kĕ pô ruă mâo kman leh anăn lŏ kĕ pô mkăn. Truh kơ ară anei, klei ruă êngoh bi blĕ êrah ka mâo ôh vaccin gang mkhư̆ leh anăn êa drao mdrao tŭ dưn. Klei ruă êngoh bi blĕ êra mâo hlăm phung hđeh leh anăn phung prŏng. Êjai djŏ klei ruă, pô ruă srăng mâo dŭm klei bi knăl msĕ si: êngoh nao dơ̆ng, mblĕ, êgah êmăn, ruă boh pral leh anăn ktang, blĕ êra (jơ̆ng êgei, nao eh blĕ êrah)… Tơdah amâo mâo đăo knăl leh anăn mdrao mgŭn hnưm srăng truh klei blĕ êrah kham, hrŏ hnơ̆ng êrah hmar, bi hrŭt asei mlei leh anăn djiê. Aê mdrao, Phạm Hồng Lâm, Khua kiă kriê anôk mdrao klei ruă tưp ti Sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư brei thâo:

Ară anei klei ruă êngoh bi blĕ êra mâo ênoh mnuih djŏ đĭ lu, boh nik ênoh mnuih ruă nao đih mdrao, grăp hruê anôk mdrao klei ruă tưp Sang êa drao prŏng Lăn Dap Kngư drông jum leh anăn mdrao kơ êbeh 20 čô mnuih ruă. Lu hlăm diñu hriê mdrao hnui, hriê đih mdrao leh klei ruă kjham.

Ăt hluê si aê mdrao Phạm Hồng Lâm, bruă phung mâo klei ruă êngoh bi blĕ êrah hriê mdrao hnui, êngao kơ klei ngă ngơi mang, amâo mâo thâo săng, ăt mâo lu mnuih ruă ruah nao mkă dlăng ti dŭm anôk mdrao mgŭn amâo mâo tŭ dưn, ngă truh klei đăo knăl leh anăn mdrao mgŭn soh. Klei anei jing arưp aram êdi kyuadah mnăm êa drao, huă ƀơ̆ng, mbŏ êa amâo mâo djŏ srăng ngă kơ klei ruă đĭ kjham pral. Kyuanăn, tơdah mâo dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă srăng nao mkă dlăng ti dŭm anôk mdrao mgŭn mâo klei đăo knang, dŭm sang êa drao amâo anôk mdrao klei ruă tưp čiăng mkă dlăng, amâoduah nao mkă dlăng ti dŭm anôk mdrao êngao knŭk kna, leh anăn kăn čŏng duah blei mnăm êa drao mdrao ti sang lei.

Hluê si klei bi klă mơ̆ng Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak, boh sĭt klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah hlăm čar ăt dleh dưi ksiêm dlăng, ênoh mnuih ruă ƀrư̆ hruê ƀrư̆ lu mkă hŏng hruê êlâo. Kyuanăn, dhar bruă mdrao mgŭn mtă kơ mnuih ƀuôn sang srăng ngă jăk, mđĭ hĭn dŭm hdră êlan gang mkhư̆ msĕ si: mdjiê kêč ƀloh, amâo mâo brei kêč kĕ, mdjiê hluăt lŏk hŏng klei kih waih bi doh sang dôk leh anăn wăl hdĭp, mâo mâo brei anôk êa kdơ̆ng, kđăl bi krip dŭm brŏng êa yua grăp hruê, phưn kan ti hbŭ pla ana kyâo bi msiam, hrui mă jih jang dŭm djah djâo mâo êa, amâo mâo brei kêč mboh… Êjai mâo dŭm klei bi knăl mơ̆ng klei ruă êngoh bi blĕ êrah msĕ si êngoh amâo mâo lưh, mbĕ ruă boh păl leh anăn klang, blĕ êra (phŭn êgei, nao êa blĕ êrah)… srăng nao mtam ti sang drao čiăng dưi mkă dlăng, đăo knăl leh anăn mdrao mgŭn hnưm, mdrao djŏ hdră./.         

Ară anei, ênoh mnuih êngoh bi ƀlĕ êrah đĭ nanao. Hlăk êjai anăn, klei ruă ka mâo ôh vaccin gang mkhư̆ leh anăn êa drao mdrao hlao. Čiăng kơ mnuih ƀuôn sang thâo săng hĭn kơ klei ruă anei ăt msĕ mơh klei mtă čiăng mkhư̆ klei ruă truh kjham, êpul čih klei mrâo mâo leh klei bi trông hŏng aê mdrao Phạm Hồng Lâm Khua anôk mdrao klei ruă tưp Sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư.

- Akâo kơ aê mdrao brei thâo si klei huĭ hyưt mơ̆ng klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah?

-Aê mdrao Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mơ̆ng mta vi rút, tơdah leh mâo klei ruă anei, ƀiădah amâo mâo thâo đăo knăl, mdrao mgŭn amâo mâo djŏ, srăng ba truh kơ klei amâo mâo jăk kjham êdi, msĕ si toh hroh hnơ̆ng êrah hlăm asei mlei, tơdah klei ruă leh đuĕ nao kơ kjham ngă jhat truh kơ lu mta hlăm asei mlei. Tơdah mnuih ruă ba nao hnui kơ sang êa drao, jing srăng dleh hlăm klei mdrao mgŭn, tăp năng ngă kơ mnuih ruă hlŏng truh kơ djiê mơh.    

- Ară anei ăt adôk mâo lu mnuih ruă êngoh bi ƀlĕ êrah čŏng duah mdrao mă hjăn pô ti sang, duah mbŏ êa kơ asei mlei, klei ngă msĕ snăn ti klei amâo mâo ênưih tuôm ơ aê mdrao?

Aê mdrao Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah mâo 3 êpul mta klei bi êngoh jing klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah Dengue, klei êngoh bi ƀlĕ êrah anăp ktrŏ lehanăn klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah kjham. Kyua anăn leh mâo mta klei ruă anei, hlăm 100 čô mnuih ruă snăn mâo hlăm brô 30 čô mnuih năng kăp ksiêm ti sang êa drao, adôk hlăm brô 70 čô mnuih ruă srăng kăp ksiêm ti sang pô amâodah hlăm dŭm boh sang êa drao nah gŭ, lehanăn brei mđing mơh hŏng mnuih dôk mdrao kơ sang jing dôk hlăm êpul amâo mâo tlŏ sarom ôh, knŏng tlŏ sarom hŏng klei pô ruă mâo klei bi knăl dơ̆ng nao kơ kjham, amâodah kjham leh. Hlăm ai tiê mnuih ruă tơdah mâo keli ruă êngoh bi ƀlĕ êrah jing kreh dôk mdrao kơ sang, mâo đa đa hlăm anôk mdrao mgŭn êngao knŭk kna ka păn kjăp ôh kơ klei ruă anei, lehanăn tui si klei mnuih ruă čiăng diñu tlŏ sarom yơh. Anei jing bruă ngă soh hŏng hdră mtrŭn hlăm klei mdrao mgŭn mơ̆ng phŭn bruă mdrao mgŭn. Êjai dôk mbŏ êa kơ asei mlei, tơdah mnuih ruă đuĕ nao kơ kjham, mmông anei phung nai aê mdrao nah dlông dleh thâo tĭng knăl ênoh êa mbŏ kơ mnuih ruă, klei tlŏ sarom amâo mâo djŏ hdră tui si phŭn bruă mdrao mgŭn kruak leh kreh truh kơ klei mnuih ruă đuĕ nao kơ kjham lu hĭn.

-Aê mdrao mâo mơ̆ klei čiăng mtăn kơ mnuih ƀuôn sang, kñăm bi hrŏ klei dleh kpăk êjai mdrao mgŭn klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah?

 -Aê mdrao Lâm: Klei ruă êngoh bi ƀlĕ êrah kbiă hriê mơ̆ng vi rút lehanăn ka mâo ôh êa drao mdrao klei ruă anei, klei ruă ênưih truh kơ kjham, ngă toh hroh djăp anôk hlăm asei mlei, ênưih ba truh kơ klei amâo mâo jăk kơ klei hdĭp. Ti anăp klei ruă tưp dleh dưi ksiêm dlăng msĕ si ară anei, mtă kơ jih jang mnuih tơdah mâo klei bi knăl êngoh hlơr, snăn nao băng kơ sang êa drao mtam pioh mkă dlăng mdrao mgŭn bi djŏ, tui hlue si mnuih ruă, đa đa mâo phung nai aê mdrao kơ̆ng brei đih mdrao ti sang êa drao, thâodah dôk mdrao ti sang. Boh nik, brei drei mđing tơdah mnuih ruă kbưi hŏng sang êa drao, amâodah mnuih ruă hdĭp hjăn, amâo mâo klei găl dưi mdrao mgŭn amâodah jing hđeh điêt, lehanăn mnuih khua êgao 60 thŭn leh lŏ mâo lu klei ruă mkăn hlăm asei mlei, amâodah mnuih ruă jing mniê ba tian, mnuih êmŏng... tơdah klei đĭ êngoh hlơr ktang snăn ba kơ sang êa drao mtam. Klei ênguôt êdi jing hlăm sang êa drao mâo đa đa mnuih ruă amâo mâo thâo ôh pô mâo klei ruă anei, kyuanăn amâo mâo nao mbăng kơ sang êa drao ôh, kyuanăn leh ba truh kơ sang êa drao, snăn bruă mdrao mgŭn lĕ hlăm klei ktrŏ, dleh dlan. Kyuanăn, lŏ sa blư̆ brei jih jang mnuih mâo klei mđing thâo răng tơdah mâo klei bi knăl kơ klei ruă anei snăn nao băng kơ sang êa drao mtam.

Lač jăk kơ ih lu!