Hŏng mta kñăm rơ̆ng klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng hlăm bruă pla, mkra mjing, mnia mblei, blei – ba čhĭ kơ ala tač êngao lehanăn ba yua mnơ̆ng; mđĭ hdră ksiêm dlăng, gang mkhư̆ bruă pla mjing, mnia mblei mnơ̆ng mgưt, mnơ̆ng amâo tŭ jăk, rơ̆ng klei tŭ dưi mnuih blei yua; gang mkhư̆ klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă wưng Têt Nguyên đán Quý Mão lehanăn Knăm m’ak yan mnga 2023, hruê 6/12, Anôk bruă sang čư̆ êa čar Dak Lak ba mdah leh Hdră mtrŭn mrô 236 kơ mnuih ƀuôn sang ti alŭ wăl kñăm bi hrŏ tuič hnơ̆ng klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă hlăm wưng Têt lehanăn knăm m’ak yan mnga. Mbĭt anăn, mđĭ hdră ksiêm dlăng lu dhar bruă mơ̆ng gưl čar truh kơ să, ƀuôn hgŭm, mđing kơ dŭm mta mnơ̆ng blei yua lu hlăm wưng Têt lehanăn knăm m’ak, ba yua jih hdră hâo hưn čiăng mtô mblang hdră bhiăn kơ klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng lehanăn hdră ruah, kriê pioh, mkra mjing lehanăn blei yua mnơ̆ng truh kơ mnuih ƀuôn sang. Čiăng hdră ksiêm dlăng ba wĭt klei tŭ, Anôk bruă sang čư̆ êa čar jao kơ Knơ̆ng bruă mdrao mgŭn gĭt gai, bi hgŭm hŏng Knơ̆ng bruă lŏ hma mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang, Knơ̆ng bruă Tuh tia mnia mnlei lehanăn dŭm anôk bruă djŏ tuôm đru kčĕ kơ Anôk bruă sang čư̆ êa čar mkŏ mjing 3 êpul nao ksiêm dlăng ti ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, 7 kdriêk mâo Êa Hleo, Krông H’Nang, Krông Ƀŭk, Čư̆ Kuiñ, Mdrak, Krông Bông, Krông Ana. Dŭm êpul srăng nao ksiêm dlăng anôk mkra mjing, mnia mblei mnơ̆ng dhơ̆ng, êa mnăm, mđing kơ dŭm mta mnơ̆ng dưi ba yua lu hlăm wưng anei, msĕ si: čĭm, dŭm mta mnơ̆ng mkra mơ̆ng čĭm, kpiê, ƀiêr, ƀêñ, kĕo, mứt, djam mtam, boh kroh… lehanăn dŭm anôk čhĭ mnơ̆ng. Hlăm anăn, dŭm gưl mơ̆ng kdriêk mđing ksiêm dlăng dŭm anôk mkra mjing, mnia mblei mnơ̆ng dhơ̆ng lu, siêu thị. Hŏng dŭm anôk mkra, čhĭ mnơ̆ng điêt mâo gưl kdriêk, să ksiêm dlăng.

Phạm Thế Hoan, K’iăng khua ksiêm dlăng mơ̆ng Knơ̆ng bruă Lŏ hma mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar Dak Lak – khua êpul ksiêm dlăng mrô 1 brei thâo: “Mơ̆ng hdră ksiêm dlăng, ƀuh păt čiăng jih gŏ êsei, êpul bruă mnia mblei hluê ngă kjăp klei bhiăn doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng. Khă snăn, mbĭt anăn ăt mâo dŭm anôk bruă ngă soh hmei msiê mghaih leh. Bi mguôp bruă hŏng ksiêm dlăng hmei srăng mtô mblang hdră bhiăn doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng lehanăn ktrâo lač kơ dŭm anôk bruă rơ̆ng kjăp klei anei. Mơ̆ng anei, kâo ăt mtă kơ mnuih ƀuôn sang ruah mnơ̆ng thâo klă phŭn agha, mâo k’hưm, amâo duah blei mnơ̆ng amâo thâo ôh mkra mjing. Hŏng anôk bruă mnia mblei brei hluê ngă kjăp hdră bhiăn kơ klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng.

Mbĭt hŏng bruă ksiêm dlăng rơ̆ng klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng, dŭm anôk bruă djŏ tuôm lŏ bi hgŭm hŏng bruă sang čư̆ êa alŭ wăl mđĭ hdră mtô mblang, hưn mthâo kơ hdră bhiăn doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng hlăm bruă mkra, mnia mblei, klei bhiăn bi kmhal hlăm bruă anei, dŭm klei kčah mtrŭn gang mkhư̆ mnơ̆ng mgưt, mnơ̆ng soh hdră bhiăn, amâo tŭ jăk, amâo thâo klă phŭn agha; mtô mblang kơ klei luič liê, klei amâo jăk hlăm bruă ba yua êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing hlăm bruă pla djam, mta kăm hlăm bruă rông mnơ̆ng; ; hóa chất, kháng sinh hlăm bruă rông mnơ̆ng hlăm êa. Mtô mblang mđĭ klei thâo săng, hluê ngă klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng hlăm wưng Têt lehanăn knăm m’ak yan mnga thŭn 2023. Mtă kơ mnuih ƀuôn sang mâo hdră blei mprăp lehanăn ba yua mnơ̆ng djŏ guôp, ruah blei lehanăn mkra mnơ̆ng êđăp ênang, thâo klă phŭn agha, amâo yua mnơ̆ng ƀâo msăm, ƀâo brŭ, amâo blei pioh lu đei mnơ̆ng huĭ srăng luič mta tŭ jăk. Mbĭt anăn, mđĭ hdră ksiêm dlăng klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng, msir mghaih ktang phung ngă soh.

Jing sa gŏ sang mă bruă mnia mblei hluê ngă kjăp klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng hlăm bruă mkra mjing. Nguyễn Thị Nguyệt – Khua anôk mkra giò, chả Bà The, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt brei thâo: “ Anôk Bà The čhĭ mnia mơ̆ng ênuk amĭ ama truh ară anei 4- 50 thŭn, ară anei pô lŏ čuê. Grăp thŭn, têt truh, klei čiăng mơ̆ng wăl anôk mnia mblei lu, ƀiădah hmei amâo bi tiŏ êran ôh. Hmei bi mklă hnơ̆ng tŭ jăk jing mrô sa. Hŏng mnuih mă bruă, bi hriăm nanao klei thâo săng kơ bruă doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng, hruôm kngan, čhiăm guôm ƀô̆. Anôk dưm mnơ̆ng doh mơh. Mnơ̆ng mtah, mnơ̆ng ksă dưm mdê rơ̆ng klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng hluê klei kčah mtrŭn mơ̆ng Phŭn bruă mdrao mgŭn.

Kyua hluê ngă kjăp klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng snăn truh ară anei, wăl anôk mnia mblei, ênoh čhĭ akŏ thŭn 2023 ti alŭ wăl ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt lehanăn kluôm čar Dak Lak h’ĭt kjăp, hnơ̆ng tŭ jăk mnơ̆ng dưi ksiêm dlăng, dŭm anôk bruă mâo mkăp hră djăp hnơ̆ng čuăn klei doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng, mnuih mă bruă dưi mprăp kdrăp răng mgang êjai mă bruă, găng gruôm kngan, čhiăm guôm ƀô̆, amâo lui bluh mâo klei ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă, klei amâo doh êƀăt mnơ̆ng dhơ̆ng ti alŭ wăl.

Dưi ƀuh, bruă ksiêm dlăng mnơ̆ng êlâo, hlăm lehanăn êdei kơ Têt djuê ana lehanăn yan mnga ti alŭ wăl čar đru bi h’ĭt leh ênoh čhĭ mnơ̆ng, gang mkhư̆, msir mgaih klei mnơ̆ng amâo tŭ jăk, amâo doh êƀăt ti alŭ wăl. Khă snăn, grăp čô mnuih brei jing mnuih blei yua thâo mĭn, ruah mnơ̆ng thâo klă anôk mkra mjing, amâo duah blei mnơ̆ng ƀâo msăm, brŭ... čiăng rơ̆ng klei suaih pral kơ pô, kơ gŏ sang, čiăng kơ grăp čô, grăp sang dưi drông sa yan Têt jăk jĭn, êđăp ênang./.

Tết nguyên đán jing wưng klei blei ba yua đĭ lu hĭn hlăm thŭn. Anei jing wưng mâo lu klei tăp ƀơ̆ng mta ruă ênưih mâo, kyuanăn, grăp čô čiăng mprăp kơ pô klei thâo kơ bruă yua mnơ̆ng dhơ̆ng doh êbăt čiăng bi hrŏ klei arưp aram ƀơ̆ng hĕ mnơ̆ng mâo mta ruă, dưi rông sa yan tết mơak mñai, suaih pral. Anei dơ̆ng, Aê mdrao thơ̆ng kơ mta mdrao II Trịnh Hồng Nhựt – k’iăng khua kiă kriê sang êa drao prŏng Lăn Dăp Kngư, srăng lŏ hưn thiăm kơ klei tăp ƀơ̆ng hĕ mnơ̆ng ƀơ̆ng mâo mtă ruă leh anăn hdră gang mkhư̆:

- Akâo kơ Aê mdrao brei thâo mta phŭn ƀơ̆ng djŏ mta ruă hlăm wưng tết?

Aê mdrao Trịnh Hồng Nhựt: Tết jing wưng mkŏ mjing lu klei huă mnăm, lu phung ƀuôn sang hlăm hrue tết, alah mơh lŏ nao blei snăn kreh mkăm pioh lu mnơ̆ng ƀpơ̆ng. Tơdah amâo mâo thâo ôh hlăm klei kriê pioh, snăn ênưih snăk mâo kman gam, ƀơ̆ng ênưih truh kơ ruă tian. Dŭm mta mnơ̆ng ƀơ̆ng msĕ si čĭm kan... Mnơ̆ng ƀơ̆ng mtah amâodah mkra ka ksă msĕ si čĭm kan mkra ƀơ̆ng mtah, mâo đa đa mnơ̆ng k êƀơ̆ng lŭk êrah mtah, amâodah dŭm mta êa mnăm ka doh kman ôh, lehanăn klei mkra mjing mnơ̆ng ƀơ̆ng amâo mâo klei doh.

- Si klei bi knăl ƀuh ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ƀơ̆ng ruă Ơ aê mdrao?

-Aê mdrao Trịnh Hồng Nhựt:  Mâo lu snăk klei ba truh ƀơ̆ng djŏ mnơ̆ng ruă mdê mdê. Tui hlue klei jing mdê mdê mơ̆ng mnơ̆ng ƀơ̆ng, lehanăn klei ktang mơ̆ng asei mlei mnuih ruă kreh truh bhiâo riâo rit dŭm mnĭt leh ƀơ̆ng amâodah dŭm hrue. Bi knăl kơ klei ƀơ̆ng djŏ mta ruă kreh ƀuh tal êlâo jing ƀlĕ ô̆. Tơdah drei ƀơ̆ng djŏ ya mta mnơ̆ng ƀuh msĕ si amâo mâo jăk ôh ti kkuê, čiăng bi ƀlĕ ô̆. Klei ƀlĕ ô̆ anăn jing asei mlei drei bi kbiă hĕ jih mta jhat mŭt hlăm asei mlei. Klei bi knăl tal 2 jing klei ruă tian eh m’ia. Leh mta ruă mŭt truh hlăm êhŭng lehanăn êhŭng kpit mñao mta ruă anăn tŭn brei kbiă kơ êngao bi tơdah mta ruă anăn truh kơ prôč mda snăn mnuih ruă srăng đĭ ruă hlăm jŭm pŭn săt, ruă hrut bi gưl, ruă bi tuit, pjhŭn tal êlâo eh m’ia, truh hlŏng jing eh êa sơăi, truh kbiă êrah, êh êa dŭng amâodah asei mlei đĭ êngoh hlơr, kman ngă, ngă truh kơ klei luič êa hlăm asei mlei. Klei bi knăl mkăn nao eh kbiă eh êa dŭng êrah, ngă luič êa hlăm asei mlei, kjham hĭng truh kơ bi hrŭt, hwăt hwiêng, dleh bi êwa, dlưh awăt jih tiê k’iêng, lehanăn anăp đuĕ nao truh kơ djiê.

- Si srăng ngă tơdah ƀơ̆ng djŏ mta ruă Ơ aê mdrao?

 -Aê mdrao Trịnh Hồng Nhựt: - Tơdah leh ƀơ̆ng djŏ mta ruă brei drei duah êlan bi kbiă mtam yơh mta ruă anăn, knư̆ pral knư̆ jăk hŏng klei kčŭt bi ƀlĕ ô̆, Yua kđiêng kčŭt hlăm kŏng đŏk kñăm truh kơ klei bi ƀlĕ ô̆, răng amâo mâo dưi kčŭt ôh hŏng kđiêng mkuôm kkâo kngan huĭdah ngă êka kŏng đŏk. Tơdah mnuih ruă leh ƀlĕ ô̆ kreh ngă luič êa hlăm asei mlei, snăn lŏ mbŏ êa hlăm asei mlei hŏng klei mnăm êa mtlai hra êdu, êa orezol, lehanăn lŏ blei êa drao đru bi lik mnơ̆ng ƀơ̆ng. Amâodah êa drao kháng sinh tơdah mta ruă anăn yap jing djŏ kman, điêt đuôt amâo mâo dưi ngă ôh hjăn păn êngao kơ klei aê mdrao mtă. Siămdah, mâo đa đa klei mnuih ruă amâo mâo dưi kčŭt brei ƀlĕ ô̆ snăn đăm ngă ôh, lehanăn phung hđeh, lehanăn mnuih ruă mâo klei bi hrut....

Tơdah mnuih ruă đĭ êngoh amâo mâo mdei, ƀlĕ ô̆ lu, luič êa hlăm asei mlei, snăn ba mtam mnuih ruă kơ sang êa drao, điêt đuôt mâo mâo dưi yua ôh êa drao mkhư̆ klei ruă tian eh. Kyuadah ti mmông anei klei jăk hĭn jing bi kbiă jih mta ruă kơ tač.

- Čiăng đăm ƀơ̆ng djŏ ôh mta ruă hlăm wưng tết snăn si srăng ngă ơ aê mdrao?

Bác sĩ Trịnh Hồng Nhựt:

- Êla čiăng ƀơ̆ng snăn nao blei mmông anăn lehanăn ba wĭt mkra, amâo mâo jăk ôh mkăm pioh.

 - Ruah lehanăn kriê pioh mnơ̆ng ƀơ̆ng bi djŏ hdră, ngă klei ƀơ̆ưng ksă, mnăm tŭk, tram hĕ bi jăk, rao bi doh  djam mtam êlâo kơ ƀơ̆ng.

- Ksiêk hĕ  mtah hŏng mnơ̆ng ƀơ̆ng ksă. Điêt đuôt amâo mâo dưm mbĭt ôh.

- Răng kriê mnơ̆ng mkra mjing mnơ̆ng ƀơ̆ng, lehanăn anôk mkra mjing bi thu doh.

- Rao kngan bi doh hŏng kbu êlâo kơ mkra mjing mnơ̆ng ƀơ̆ng, lehanăn êlâo kơ huă ƀơ̆ng.

- MKra mjing mnơ̆ng ƀơ̆ng hŏng êa doh.

- Găm guôm, răng kriê bi jăk mnơ̆ng ƀơ̆ng leh mkra mjing.

- Hlŏng ƀơ̆ng mtam yơh mnơ̆ng ƀơ̆ng leh mkra mjing.

- Mhlơr bi nik êlâo kơ lŏ ƀơ̆ng mnơ̆ng leh êăt.

- Amâo mâo ƀơ̆ng ôh mnơ̆ng ƀơ̆ng leh ƀâo msăm.

Mbĭt hŏng anăn brei: Bi mdoh nanao sang pui, mjing klei mngač tač, mjing anôk thu siam khuăt. Ya anôk h’ăp msah kreh jing anôk kơ kman gam, lehanăn đĭ lar, ba klei ruă kơ asei mlei.

-Lač jăk kơ aê mdrao lu!