L.V.Đ (67 thŭn) ti să Ea Rôk, kdriêk Ea Sup mkă dlăng ñu mâo klei ruă hnak, leh nao mdrao ti sang êa drao mdrao ksŏ Daklak. Êlâo anăn, ñu mâo klei mtŭk lu, kbĭa lu êa k’hak, mĭndah hdrak ngă msĕ si aguah tlam snăn čŏng nao blei mă êa drao mnăm. Ƀiădah nanao snăn klei ruă amâo mâo ƀuh hlao ôh, đuĕ nao kơ kjham hĭn, mmông anei kơh nao băng kơ sang êa drao krĭng Lăn dap kngư čiăng mkă dlăng, leh mka dlăng đing kơ ñu mâo klei ruă hnak, snăn tiŏ nao ñu mdrao kơ sang êa drao mdrao ksŏ Daklak. L.V.Đ lač:

Leh ƀơ̆ng tết kâo mtŭk sa wa amâo mâo mdei, mĭn dah hdrak msĕ si aguah tlam, snăn knŏng nao blei ti anôk čhĭ êa drao wĭt mnăm. Mnăm êa drao nanao ƀiădah klei ruă amâo mâo lưh ôh, snăn nao kơ sang êa drao krĭng mkă dlăng thâo jing klei ruă hnak, lehanăn tiê.

Msĕ hŏng L.V.Đ, H’M Byă ti să Nam Ka, kdriêk Lăk ăt sa wưng truăn nao blei hjan êa drao wĭt mnăm mơh, ƀiădah klei mtŭk, dleh bi êwa, ruă hnư̆ đah da. Leh mơ̆ng anăn, ƀuh asei mlei toh hroh, huă ƀơ̆ng amâo mâo jăk đŏk kƀông ôh, dlưh awăt êdi, snăn amai M. Nao kơ sang êa drao ksŏ Daklak mkă dlăng, thâo kơ ñu mâo klei ruă hnak. Truh ară anei, leh giăm sa mlan dôk mdrao hŏng jih ai tiê, klei suah pral ñu dơ̆ng lŏ wĭt, huă ƀơ̆ng jăk, pĭt jăk kăn đei lŏ mtŭk rei.  H’ M Byă  lač:

Ti sang tal êlâo dôk mtŭk, hlăk anăn dôk hdjul, mtŭk ƀhiêt, ƀrư̆ truh mâo êa k’hak. Grăp blư̆ mtuk kbiă êa k’hak lu. Kâo mkă dlăng ti sang êa drao êngao knŭk kna snăn lač ruă kuôp ksŏ. Mnăm êa drao amâo mâo djŏ hŏng klei ruă, snăn klei ruă đuĕ nao kơ kjham hĭn, đĭ êngoh, tăp năng hlơr, tăp năng êăt. Leh mơ̆ng anăn gŏ sang ba kâo nao kơ sang êa drao asei mlei bi krăn amâo lŏ truh kgŭ”.

Ară anei anôk mdrao klei ruă hnak, hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao, hnak HIV – Sang êa drao ksŏ Daklak hlăk dôk mdrao truh kơ 18 čô mnuih mâo klei ruă hnak kjham, bi kdơ̆ng hŏng êa drao. Phung dôk hlăm klei ruă kjham nao ba kơ sang êa drao jing kjham leh sơăi, bi êdah msĕ si: Dleh bi êwa, mtŭk amâo mâo mdei, kbiă lu êa k’hak, hnư̆ đah da, toh êwang, đĭ êngoh, huă ƀơ̆ng amâo mâo jăk, lehanăn amâo mâo čiăng huă ƀơ̆ng, dôk mdrao hlăm sa wưng sui.

 Tui si aê mdrao thơ̆ng kơ anôk mdrao mgŭn mrô 1 Nông Thị Điểm – Khua anôk bruă mdrao klei ruă hnak, hnak kdơ̆ng hŏng êa drao, hnak HIV, sang êa drao ksŏ Daklak lač, klei bi knăl êdah êdi mơ̆ng klei ruă hnak anăn jing mtŭk lu tăp năng mtŭk kbiă êrah, kbiă êa k’hak, amâo mâo čiăng huă ƀơ̆ng, bi êmăn êmik, đĭ êngoh hlăm tlam nanao snăn hlăm dua hrue kăm, toh êwang amâo mâo bĭt phŭn agha… Siămdah, jih jang klei bi knăl anăn msĕ snăn hŏng mnuih mâo klei ruă mkăn ăt kreh tuôm jing klei ruă kuôp ksŏ, ruă ksŏ… mơ̆ng anăn mơh lu mnuih bi mĭn čhuai, lehanăn amâo mâo mđing ôh kơ klei ruă hnak, amâo mâo nao băng kơ sang êa drao ôh. Tơl klei ruă đuĕ nao kơ kjham leh, amâodah mnăm ea drao sui hrue ƀuh amâo mâo hlao snăn kơh băng kơ sang êa drao, snăn tăp năng mmông anei hnui leh. Aê mdrao Nông Thị Điểm lač:

Kman hnak ngă jhat kơ asei mlei, boh nik jing kơ ksŏ. Hnak ksŏ mơ̆ng 80-85%. Kreh bi mtưp hŏng êlan bi êwa. Mnuih ruă hnak ka tuôm thâo kơ hnak, ênưih snăk bi mtưp kơ mnuih mkăn kbiă hriê mơ̆ng klei msĕ si bi kčăi êa bah, kčuh êa k’hak ča čuăt. Tơdah ăt ka thâo kral mơh pô mâo klei ruă hnak, mnuih ruă pral snăk đuĕ nao kơ kjham, ênưih truh kơ djiê mơh. Tơdah hmao ƀuh pral djăl thâo kral jing klei ruă hnak, mdrao mgŭn mtam, mdrao djŏ, djăp ênoh čuăn êa drao mdrao, snăn mnuih ruă srăng hlao jih ƀhut.

Čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă hnak hlăm yang ƀuôn, mnuih mâo klei ruă hnak truă hĕ čhiăm guôm ƀô̆, amâodah gang guôm hĕ ƀăng êgei tơdah mtŭk, bhañ, kčuh êa k’hak, amâo mâo jĕ giăm hŏng mnuih mkăn ôh êjai blŭ hrăm, rao kiê kngan bi doh hŏng kbu nanao, ƀhu hĕ abăn mŭng amâodah ya mta mnơ̆ng pô ruă kreh yua hlăm mđiă grăp hrue, mnuih ka djŏ ôh klei ruă hnak, boh nik phung hđeh, snăn jăk hĭn nao tlŏ mgang hĕ hŏng vắc xin răng mgang pia BCG. Mnuih kreh jĕ giăm jêñ jêñ hŏng mnuih ruă hnak, jăk hĭn nao mkă dlăng kơ sang êa drao mơh, čiăng thâo gang mkhư̆, amâodah mdrao hĕ êlâo huĭdah tưp. Hŏng mnuih mâo keli ruă mâo mta mmih hlăm êrah, mnuih awăt asei mlei, mnuih mâo klei ruă HIV/AIDS, mnuih djŭp hăt, mnuih ênưih dôk nanao hlăm anôk ênưih tưp klei ruă hnak, snăn răng ênưih snăk djŏ kman klei ruă hnak, kyuanăn jăk hĭn nao mkă dlăng hĕ êlâo, lehanăn jêñ jêñ čiăng pral thâo ƀuh lehanăn mdrao hĕ mtam. Grăp čô mnuih brei mâo klei suaih pral, răng kriê asei mlei pô, bi mbŏ nanao mnơư̆ng ƀơ̆ng tŭ jăk, mjuăt asei mlei jêñ jêñ, mă bruă knuă man dưn hŏng ai tiê pô. Tơdah thâo kơ pô amâodah mnuih riêng gah djŏ tưp leh kman klei ruă hnak, mơ̆ng klei bi knăl msĕ si mtŭk, kbiă êa k’hak lu êgao kơ dua hrue kăm, amâo mâo čiăng huă ƀơ̆ng, bi êmăn êmik, hrŏ knăng amâo mâo thâo klă phŭn agha… snăn bi ksiêm mkă mtam ti sang êa drao truăn kơ bruă mdrao klei ruă hnak čiăng kơ thâo, lehanăn hmao mdrao mgŭn bi pral. Êjai dôk mdrao hdơr mdrao bi ênŭm, bi leh djŏ hdră, djăp êa drao tui si aê mdrao mtă mtăn, amâo mâo lui ôh klei mdrao mgŭn mil mkrah dưh, ênưih đuĕ nao kơ klei ruă hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao, klei lŏ mdrao mgŭn mgi dih srăng lĕ hlăm klei dleh hĭn./.

Čiăng thâo săng hĭn kơ klei truh kjham ăt msĕ mơh hdră msir gang mkhư̆ klei ruă hnak tŭ dưn, êpul čih klei mrâo kdrêč mâo leh klei bi trông klă klơ̆ng hŏng aê mdrao CKI Nông Thị Điểm-  Khua anôk mdrao klei ruă hnak, ksŏ, hnak amâo thâo djŏ hŏng êa drao, hnak kyua HIV (Sang êa drao mdrao ksŏ Dak Lak):

Ơ aê mdrao, hlei pô ênưih djŏ klei ruă hnak hĭn?

Aê mdrao Nông Thị Điểm: Phung ênưh djŏ klei ruă hnak tal êlâo hĭn jing mnuih djŏ HV, mnuih toh hroh ai bi kdơ̆ng hŏng klei ruă, phung kdjuôt kdjĭng asei mlei, phung mâo klei ruă ktrŏ, phung mâo mta mmih hlăm êrah đĭ lu, phung mâo klei ruă êrah đĭ, klei ruă ksŏ kjham, ruă boh ƀleh, mnuih yua dŭm êa drao mâo mta corticoid mdrao klei ruă brŭ, yua hoá chất mdrao klei ruă brŭ, phung kreh bi tuôm hŏng mnuih mâo klei ruă anei msĕ si phung mă bruă mdrao mgŭn kreh mdrao mnuih ruă hnak.

- Ơ aê mdrao, klei ruă hnak amâo dưi dŏng mdrao hnưm srăng ngă ya klei truh kjham?

Aê mdrao Nông Thị Điểm: Tơdah mnuih ruă hnak amâo dưi dŏng mdrao hnưm srăng ba lu klei truh amâo jăk mkăn msĕ si: Mâo êrah hlăm ksŏ, jhat ksŏ, ngă dleh bi êwa, mtŭk kbiă êrah, mâo kman hlăm êrah lehkơnăn srăng ngă truh klei ruă hnak kjham. Tơdah mâo klei ruă anei snăn hdră dŏng mdrao amâo lŏ ba wĭt boh tŭ dưn ôh. Ară anei, ti Adŭ mdrao dôk dŏng mdrao kơ 18 čô ruă, hlăm anăn mâo sa čô ruă hnak bi kdơ̆ng hŏng êa drao, 13 čô ruă kjham, hlăm anăn mâo 4 čô ruă dôk bi êwa hŏng kdrăp masin đru bi êwa. Mnuih ruă lu jing nao dŏng mdrao êla đei, klei ruă đĭ leh kơ kjham. Khă snăn, leh mdrao ăt mâo klei bi êdah jăk mơh kyua pô ruă hluê ngă kjăp hdră mdrao mơ̆ng phung aê mdrao kčah leh. Mnuih ruă amâo hluê ngă kjăp hdră mdrao, klei ktrâo lač mơ̆ng phung aê mdrao srăng ngă dŭm klei truh kjham msĕ si mtŭk kbiă êrah, huĭ srăng bi kdơ̆ng hŏng êa drao mdrao hnak kyua anei jing êa drao mta 1, tơdah amâo hluê ngă kjăp srăng ngă truh klei bi kdơ̆ng hŏng êa drao mdrao hnak mta 1.

-Snăn si srăng ngă čiăng thâo pô mâo klei ruă hnak lehanăn hdră gang mkhư̆ klei ruă hnak, ơ Aê mdrao? 

Aê mdrao Nông Thị Điểm: Čiăng thâo pô mâo klei ruă hnak, mâo dŭm klei bi êdah snei: Tal êlâo jing mtŭk, mâo êa kơhak, tal dua jing mtŭk kbiă êrah, mtŭk sui mơ̆ng 2 truh kơ 3 hruê kăm, ruă đah da, dleh bi êwa, amâo čiăng ƀơ̆ng mnơ̆ng, toh êwang, asei mlei kreh hlơr hlăm adiê tlam, kreh kbiă êa kơhŏ hlăm mlam. Tơdah mâo dŭm klei bi êdah msĕ snăn, brei nao mtam ti anôk bruă mdrao mgŭn čiăng ksiêm mkă dlăng. Tơdah djŏ klei ruă aê mdrao srăng hưn kčĕ hŏng pô ruă kơ boh tŭ lehanăn klei amâo jăk hlăm hdră mdrao, mbĭt anăn đru kčĕ kơ klei huă mnăm, klei ba yua êa drao kơ pô ruă. Êngao hdră đru kčĕ kơ pô ruă, aê mdrao lŏ ktrâo lač kơ gŏ sang mnuih ruă kyua hdră mdrao hnak amâo djŏ knŏng hjăn mơ̆ng êa drao ƀiădah brei mâo klei bi hgŭm mơ̆ng gŏ sang mnuih ruă. Mnăm êa drao hnak jing mnăm 1 blư̆/1hruê, tơdah aê mdrao amâo ktrâo lač kjăp kơ mnuih ruă snăn mnuih ruă amâo ư ôh hŏng hdră mdrao, mnăm êa drao hlăm wang 6 mlan. Đa đa mâo mnuih ruă bi kdơ̆ng hŏng êa drao snăn hdră mdrao srăng sui truh 9 mlan, 18 mlan amâo dah 24 mlan. Ƀiădah kyua mâo phung mă bruă mdrao mgŭn đru, mnuih ruă hluê ngă kjăp hdră mdrao srăng ba wĭt boh tŭ dưn. Si tô hmô, hlăm thŭn 2024, Adŭ mdrao kriê dlăng lehanăn mdrao kơ 27 čô ruă snăn 18 čô ruă bi leh jăk hdră mdrao.

Mnuih ruă hnak brei ƀơ̆ng mnăm djăp mta tŭ jăk, huă ƀơ̆ng djŏ mmông, amâo dưi ư̆. Lu mnuih ruă amâo jhŏng ƀơ̆ng huĭ êmŏng, ƀiădah aê mdrao mtă brei ƀơ̆ng mnăm djăp ênŭm kơh dưi mâo ai ktang, suaihn pral. Tơdah amâo huă mnăm asei mlei srăng awăt, klei ruă đĭ kjham hĭn, asei mlei amâo dưi bi kdơ̆ng ôh hŏng klei ruă. Kyua anăn huă ƀơ̆ng djăp mta tŭ jăk jing yuôm bhăn snăk.  Amâo mnăm kpiê, ƀiêr, djŭp hăt. Tơdah mnuih ruă mnăm kpiê, ƀiêr, djŭp hăt, tal sa srăng ngă kơ mnuih ruă wơr mnăm êa drao djŏ mmông. Tal dua mnăm kpiê, ƀiêr, djŭp hăt srăng hmăi amâo jăk kơ tiê, boh ƀleh. Djŭp hăt srăng lŏ hmăi kjham kơ ksŏ, ruă hnak ngă kơ ksŏ amâo jăk, amâo suaih lŏ djŭp hăt hĭn mơh lŏ ktrŏ; Brei mnuih ruă mjuăt ktang nanao asei mlei. Tơdah mâo klei ruă hnak ksŏ brei hriăm bi êwa. Tơdah mâo klei ruă hnak brei pral dŏng mdrao kñăm mkhư̆ phŭn bi mtưp klei ruă. Tơdah bi tuôm hŏng mnuih ruă hnak brei truă čhiăm guôm ƀô̆. Čhum ao ƀhu ti mđiă. Amâo duah kčuh êa kơhak mtŭk mtŭl./.

Lač jăk kơ Aê mdrao lu!