Hluê si klei čih mơ̆ng anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp (CDC) čar Dak Lak, mơ̆ng akŏ thŭn 2024 truh kơ ară anei, čar Dak Lak mâo 5 čô djiê kyua klei ruă khŏ, hlăm anăn mâo 3 čô ti kdriêk Krông Pač, 1 čô ti kdriêk Krông Ƀŭk leh anăn 1 čô ti kdriêk Čư̆ Mgar. Phung anăn năng dưi răng mgang klei hdĭp pô tơdah mâo klei thâo săng klă kơ klei ruă khŏ. Mrâo anei hĭn jing sa čô hđeh mniê 10 thŭn ti să Ea Kueh, kdriêk Čư̆ Mgar, čar Dak Lak. Êlâo kơnăn, hruê 1/5 hđeh anăn mâo dŭm klei bi êdah huĭ, asei kŭn hĕ. Hruê 3/5, hđeh anei dưi ba nao mdrao ti sang êa drao prŏng krĭng Lăn Dap Kngư hŏng klei đăo knăl klei ruă khŏ. Ăt hlăm hruê, gŏ sang akâo kơ pô ruă wĭt. Hruê 4/5, hđeh anei djiê ti sang. Hluê si gŏ sang pô ruă, mâo hŏng anei hlăm brô 1 mlan ĕ djŏ asâo kĕ ti kngan điâo ƀiădah amâo mâo tlŏ mgang vaccine. Hluê si aê mdrao Lê Phúc – k’iăng khua Anôk bruă ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak brei thâo:

Hlăm dŭm thŭn giăm anei, boh nik jing 5 thŭn hŏng anei, klei ruă khŏ ti čar Dak Lak leh anăn hlăm lăn čar dleh dưi ksiêm dlăng. Grăp thŭn mâo mơ̆ng 4 – 5 čô djiê kyua klei ruă khŏ, mâo hlăm dŭm kdriêk, wăl krah, ƀuôn prŏng. Anei jing boh klei hmei lač dleh dlan êdi hlăm bruă mkhư̆ klei ruă khŏ. Ară anei, hluê si klei mkă dlăng kơ klei ruă khŏ hlăm hlô mnơ̆ng mơ̆ng Anôk bruă rông mnơ̆ng krĭng leh anăn klei čih hưn mơ̆ng Anôk bruă rông mnơ̆ng čar brei ƀuh hnơ̆ng tưp lar leh anăn kman klei ruă khŏ hlăm mnơ̆ng hlô mnơ̆ng ti dŭm alŭ, ƀuôn, să, ƀuôn hgŭm jing lu êdi. Kyuanăn, tơdah amâo mâo tlŏ mgang kơ asâo, miêo, amâo mâo kriê dlăng asâo miêo, klei tưp klei ruă khŏ mơ̆ng hlô mnơ̆ng kơ mnuih srăng dleh dưi ksiêm dlăng.

Hluê si klei hưn mơ̆ng Êpul bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn (WHO), klei ruă khŏ mâo hlăm tar rŏng lăn. Grăp thŭn mâo êbeh 10 êklăk čô mâo hlô mnơ̆ng djŏ klei ruă khŏ amâodah đĭng djŏ klei ruă khŏ kĕ nao mdrao hŏng bruă tlŏ mgang vaccine. Hlăm brô mơ̆ng 60.000 – 70.000 čô djiê kyua klei ruă anei, lu klei hưn ti dŭm ala čar krĭng hlơr. Ăt hluê si WHO, ară anei ka mâo ôh sa mta êa drao dưi mdrao klei ruă khŏ. Sĭt pô ruă nao kơ khŏ, hnơ̆ng truh klei djiê jing 100%. Khădah vaccine gang mkhư̆ klei ruă khŏ mâo sui leh, ƀiădah mnuih ƀuôn sang ăt kƀah klei thâo săng leh anăn ngă ngơi mang amâodah huĭ klei amâo mâo jăk mơ̆ng vaccine, kyuanăn amâo mâo nao tlŏ mgang leh djŏ asâo, miêo kĕ. Amai Nguyễn Bích Loan ti ƀuôn hgŭm Tân Lập, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak brei thâo:

Kâo thâo mơ̆ng êlâo truh kơ ară anei, tơdah asâo, miêo kĕ drei srăng nao tlŏ mgang vaccine klei ruă khŏ. Ƀiădah kâo ăt hmư arăng bi lač Việt Nam mâo dŭm klei amâo mâo jăk, hŏng phung hđeh jing hŭi hyưt êdi. Ƀiădah, mrâo anei anak kâo hlăp hŏng êđai asâo leh anăn asâo kuač. Leh ba anak nao ti anôk tlŏ mgang, kâo hmư̆ aê mdrao mblang vaccine amâo mâo huĭ hyưt msĕ hŏng kâo hmư̆ arăng lač ôh. Kyuanăn kâo mâo klei hơĭt leh anăn kâo mĭn bruă tlŏ mgang vaccine jing čiăng êdi

Hluê si klei čih hưn mơ̆ng anôk bruă Ksiêm dlăng klei ruă tưp, mơ̆ng akŏ thŭn 2024 truh kơ ară anei, hlăm čar Dak Lak mâo êbeh 2.500 čô nao ti dŭm anôk tlŏ mgang čiăng tlŏ vaccine klei ruă khŏ leh anăn 400 čô tlŏ huyết thanh bi kdơ̆ng hŏng klei ruă khŏ kyua gru kĕ êlam amâodah giăm dŭm anôk huĭ hyưt msĕ si aruăt êrah dlô. Klei anei brei ƀuh mnuih ƀuôn sang mâo klei thâo săng kơ hdră êlan răng mgang klei suaih pral leh anăn klei hdĭp êjai djŏ asâo miêo khŏ kĕ jing tlŏ mgang vaccine leh anăn huyết thanh ktang hnưm ktang jăk.

Klei khua khŏ jing klei ruă ƀuh hnui. Wưng mkăm klei ruă yap mơ̆ng mâo asâo miêo kĕ kreh mâo dŭm hruê kăm, năng ai srăng lui hĭn truh kơ dŭm mlan, đa đa truh dŭm thŭn hluê si hnơ̆ng kpĕ êak leh anăn anôk asâo miêo kĕ giăm mơ̆ aruăt êran dlô amâodah hơăi. Kyuanăn, mâo pô ƀuh klei ruă khŏ leh anôk êka hlao leh, amâo mâo lŏ ƀuh gru asâo miêo kĕ, đa đa arăng wơr leh klei asâo miêo kĕ. Êjai djŏ kman klei ruă khŏ, boh nik hŏng anôk êka prŏng, giăm aruăt êrah dlông, mnuih ƀuôn sang amâo mâo dôk čang guôn, čiăng nao mtam ti anôk bruă mdrao mgŭn tlŏ mgang vaccine ktang hnưm ktang jăk leh djŏ asâo miêo, hlô mnơ̆ng kĕ čiăng răng mgang klei suaih pral leh anăn klei hdĭp pô.

Klei ruă khŏ jing sa klei ruă kbiă hriê mơ̆ng kman huĭ hyưt êdi, čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sng thâo săng klă hĭn kơ klei ruă anei lehanăn hdră gang mkhư̆, ti gŭ anei, mâo klei bi blŭ hrăm hŏng Aê mdrao Lê Phúc – K’iăng khua Knơ̆ng ksiêm dlăng klei ruă tưp čar Dak Lak

- Ơ aê mdrao akâo kơ ih mblang si pia jing klei ruă khŏ? Mơ̆ng mâo mta klei ruă anei, lehanăn si ñu hmăi hŏng klei suaih pral mnuih mâo kman klei ruă anei?

-Aê mdrao Lê Phúc: Klei ruă khŏ jing mta klei ruă bi mtưp dôk hlăm êpul B hlăm ênoh klei bhiăn mdrơ̆ng hŏng klei ruă bi mtưp. Pô ba klei ruă anei jing mơ̆ng kman klei ruă bi khŏ. Mta knam klei ruă anei mtưp mơ̆ng mnơ̆ng rông kơ mnuih. Mta kman anei kreh mâo lu êdi hlăm asâo lehanăn miêo, mbĭt hŏng mta hlô mnơ̆ng mkăn. Mta kman khŏ mtưp truh kơ mnuih mơ̆ng êa bah asâo miêo khŏ, tơdah diñu kĕ, amâodah kuač mnuih kman mơ̆ng diñu mtưp mtam kơ mnuih. Ară anei, hlăm bruă mdrao mgŭn tar rŏng lăn hưn, tơdah hlei pô djŏ kman klei ruă anei djiê sơăi. Leh mâo mta kman klei ruă anei, mnuih ruă mâo klei bi knăl amâo mâo jăk ôh hlăm asei mlei, bi phĭt prah ktrŏ mlŏ hlăm asei mlei, lehanăn huĭ kơ êa snăk, huĭ kơ angĭn, kơ klei mngač.

-Mnuih ƀuôn sang kreh bi mĭn vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ mơ̆ng asâo miêo ba klei amâo mâo jăk ôh kơ aruăt klei mĭn, lehanăn kơ klei suaih pral, snăn yơh amâo mâo čiăng tlŏ mgang ôh tơdah tuôm hŏng klei asâo miêo kĕ. Snăn tui si Aê mdrao, si ngă klei anei djŏ amâodah soh?

 - Aê mdrao Lê Phúc: Ară anei vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ jing mta jăk, lehanăn mâo klei tŭ dưn snăk hlăm bruă gang mkhư̆ klei ruă khŏ mơ̆ng asâo miêo kĕ. Êlâo dih mâo hlăm brô 15 thŭn, Việt Nam mkra leh mơh vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ. Kdrăp mkra mjing hlăk ênuk anăn mâo mkra mjing mơ̆ng klei ksiêm duah hŏng dlô kkuih, snăn mâo sa kdrêč ba hriê klei hmăi kăn jăk rei mơ̆ng vắc xin, ƀiădah kăn hyưt đei rei mơ̆ng klei anăn. Siămdah, mơ̆ng thŭn 2007 truh ară anei, Phŭn bruă mdrao mgŭn Việt Nam mdei leh klei mkra mjing vắc xin mơ̆ng dlô kkuih, ƀiădah ară anei bi blei mta vaccin mơ̆ng ala tač êngao arăng mkra mjing leh hŏng kdrăp ênuk mrâo. Dŭm mta vắc xin anăn, mâo mkra mjing jăk snăk, amâo lŏ ba klei amâo mâo jăk msĕ hŏng dŏ mkra mjing mơ̆ng dlô kkuih ôh. Dưi lač, drei hơĭt ai tiê hĭn kơ mta vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ ară anei, kyuadah mta vắc xin ară anei jing êđăp ênang hŏng klei suaih pral anak mnuih, amâo mâo ba klei amâo mâo jăk kơ aruăt klei mĭn ôh.

-Tơdah tuôm hŏng klei asâo miêo kĕ amâodah kuač, snăn mnuih ƀuôn sang drei srăng dưi tlŏ mgang dŭm aruăt vắc xin ơ Aê mdrao?

- Aê mdrao Lê Phúc: Tơdah tuôm hŏng klei asâo miêo kĕ snăn mnuih ƀuôn sang drei srăng nao tlŏ truh kơ 5 aruăt vắc xin, tơdah drei amâo mâo thâo klă ôh kơ klei suaih pral mơ̆ng asâo miêo kĕ pô anăn. Tơdah asâo miêo kĕ leh, snăn mă asâo anăn, miêo anăn krư̆ hĕ kăp ksiêm dlăng, êdei kơ 10 hrue tơdah asâo miêo anăn ăt dôk hdĭp, snăn drei knŏng tlŏ mă mil 3 aruăt vắc xin. Bi tơdah amâo mâo dưi ksiêm dlăng ôh asâo kĕ leh pô, snăn bi tlŏ ênŭm 5 aruăt. Aruăt tal êlâo srăng tlŏ ti hrue asâo kĕ, 3 hrue êdei lŏ tlŏ aruăt tal 2; lehanăn 7 hrue êdei kơ aruăt tal 2 srăng tlŏ aruăt tal 3, 14 hrue lehanăn 21 hrue leh tlŏ aruăt tluôn anăn, lŏ dơ̆ng tlŏ mgang. Bi leh jih 5 aruăt jing ênŭm yơh kơ bruă tlŏ vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ. Bi tơdah anôk asâo kĕ êka prŏng, amâodah êka djŏ wăt hlăm aruăt klei mĭn, snăn phung nai aê mdrao kăp ksiêm êjai, lehanăn tlŏ vắc xin êjai lehanăn tlŏ huyết thanh čiăng bi hlai mta jhat mơ̆ng kman khŏ.

- Tơdah leh tuôm hŏng klei asâo kĕ, si mnuih ƀuôn sang srăng ngă hŏng anôk êka asâo kĕ anăn, lehanăn aê mdrao mâo mơ̆ klei lŏ mta mkăn hlăm bruă gang mkhư̆ klei ruă khŏ kơ mnuih ƀuôn sang?

- Aê mdrao Lê Phúc: Anei jing klei yuôm bhăn êdi, hlăm klei čiăng bi mdoh kman mta jham mơ̆ng vi rút. Tơdah drei thâo bi mdoh anôk êka, srăng đru mdul mơh klei kma kman hlăm asei mlei. Tơdah leh asâo, miêo kĕ, hlua trah ti gru êka mơ̆ng knang êa mơ̆ng 5-10 mnĭt. Hŏng klei êa trah ktang, vi rút gam ti gru êka srăng hroh đuĕ kơ êngao. Leh kơ anăn mă hmlei sut dhông hĕ djĕ djĕ anôk êka. Boh nik điêt đuôt amâo mâo dưi păn guôm ôh anôk êka, kyua huĭ kơ vi rút lŏ lar lu hĭn. Drei dưi yua êa drao mdjiê kman sut rao anôk êka, lehanăn nao mtam kơ sang êa drao giăm hĭn čiăng mâo klei kăp kčĕ lehanăn tlŏ vắc xin. Điêt đuôt amâo mâo dưi ba yua ôh êa drao hŏng hla kyâo mtâo pioh mdrao.

Čiăng dưi gang mkhư̆ klei ruă, klei yuôm bhăn hĭng jing brei ngă bi ênŭm bruă răng kriê asâo miêo. Krư̆ asâo hlăm war, tơdah ba hiu asâo hlăm êlan klông hdơr truă hĕ amung asâo, lehanăn mâo hdră răng kriê jêñ jêñ klei suaih pral asâo pô rông. Tơdah drei rông asâo hdơr brei tlŏ hĕ vắc xin kơ asâo drei rông. Tơdah tuôm hŏng asâo miêo kĕ snăn bi hâo hưn mtam hŏng sang êa drao, rao bi doh anôk êka tui si klei ktrâo atăt mơ̆ng nai aê mdrao, boh nik tlŏ vắc xin gang mkhư̆ klei ruă khŏ.

Lač jăk kơ aê mdrao lu!