(Jasi lang tapa sap Cam)

  Lac urang anek di bhap bani Raglai, meng lavik mai, amuk Mấu Thị Bích Phanh tuk halei jeng saneng ngak yau habar piah ka urang Raglai hu akhar vak, piah ka anek bhik di drei bac hu akhar Raglai, kayua amuk saneng lac: dom bangsa takik jeng hu panuac ndom akhar vak di drei, yau nan ngak habar piah ka bhap bani bangsa Raglai jeng hu akhar vak? Tuk daok ranaih, amuk hu buh tabiak rilo tukvak, pren yava, tame bruk roh duah piah “La-tinh” hóa dom ine akhar, ngak jeng dom ký hiệu pandar ngak akhar vak ka bhap bani drei. Bà Mấu Thị Bích Phanh, xã Phước Đại, huyện Bác Ái, Ninh Thuận saneng yau yau ini: Dahlak saneng lac sa bangsa hu sap ndom panuac puac ye hu akhar vak. Ta-eng rup dahlak, dahlak hu hatai caong khin. Dahlak biak takre saong abih hatai haong nyu. Drei saneng drei hu trách nhiệm. jeng oh hu thei jao mek ngak. Kayua drei mboh lac meda La tinh hóa hu akhar vak, sap amaik menek. Yau nan ye drei roh duah, dak padang dom baoh panuac ngak jeng akhar vak.

      Amuk Phanh brei thau, dalam tukvak daok ngak urang pambuak bruk ka danak dak sap Raglai di rayo papar sap papar binguk Ninh Thuận hu daong ka amuk hu rilo jalan lagaih dak padang ine akhar Raglai. Bahrau ini, tuk hu UBND tỉnh Ninh Thuận daa hu mbaok tame biên soạn bộ akhar vak Raglai pato ka urang jakar, urang daok ngak bruk di bhum urang bangsa takik, amuk gam haong rilo urang ilamu trí thức Raglai kham merat ngak salah blaoh bộ akhar ngan haong 10 kadha bac dalam 450 tiết. Dalam nan hu gam dom binah pathram pang, pathram puac, kadha puac, panuac ndom akhar vak saong ngữ pháp. Binah kadha bac hu pambuak pagam haong kadha duah thau jang ka adat cambat tanarakun, jalan ndom puac, daok dang bhian harei, ndom ka rai diuk , bruk mbang ngui aok dang di bhap bani Raglai. Sa-ai Pi Lao Thị Thuynh, xã Phước Đại, huyện Bác Ái, Ninh Thuận. Urang bhian pambuak bruk haong amuk Mẫu Thị Bích Phanh dalam bruk biên soạn bộ akhar vak Raglai khan lac yau ini: Tuk dahlak ngak bruk haong anai Phanh ye mboh anai nan lac urang ngak bruk biak abih hatai haong akhar vak di urang Raglai. Dahlak jeng lac urang daok ranaih. Dahlak jeng caong khin bac megru hu meng anai dom kiến thức pato akhar vak urang Raglai.

   Roh duah akhar vak urang Raglai di amuk Mấu Thị Bích Phanh lac sa công trình ilamo biak njauk ngak brei ka bruk cakrok patagok di bhap bani Raglai dalam saong langiu tỉnh Ninh Thuận, daong khik ramik saong patagok ilamo di urang Raglai. Thun 2019, Sang bac Chính trị Ninh Thuận hu daa amuk Mấu Thị Bích Phanh pato sap Raglai ka urang jakar, urang daok ngak bruk di dom puk palei dalam tỉnh. Ong Lê Nam Lữ, Akaok Phòng đào tạo, Sang bac Chính trị tỉnh Ninh Thuận brei thau: Ngan haong tal pato sap Raglai nan lac tal akaok mereip di sang  bac Chính trị. Khaol dahlak hu thau, dahlau diah anai jeng hu pato di huyện Bác Ái. Njauk ndom lac anai Máu Thị Bích Phanh nan lac urang nao dahlau di tỉnh Ninh Thuận dealam bruk pato tacei. Saong nan lac urang khik piah rilo panuac ndom akhar vak Raglai. Anai jeng lac urang buh preng biak prong dalam bruk biên soạn sap Raglai jeng sa bộ tapuk hoàn chỉnh saong mbang akaok meti tỉnh Ninh Thuận patabiak sa danak dak pato sap Raglai.

Meng hatai anit ranam sap ndom amaik menek, amuk Mấu Thị Bích Phanh caong khin sap  ndom di urang Raglai hu khik ramik saong dak harei dak cakrok patagok, daong ngak brei parilo jang dalam rai diuk ilamo di bhap bani dom bangsa Việt Nam./.

Bà Mấu Thị Bích Phanh – người nỗ lực biên soạn bộ chữ viết Raglai.

         Đồng bào Raglai đã không có chữ viết riêng nên gặp nhiều khó khăn trong việc đọc và viết. Nhận thấy những khó khăn của bà con, bà Mấu Thị Bích Phanh xã Phước Đại, huyện Bác Ái, tỉnh Ninh Thuận đã nghiên cứu cách phát âm, cách viết và cách đọc từ vựng tiếng Raglai bằng cách La-tinh hóa. Bà Mấu Thị Bích Phanh đã phối hợp với các trí thức Raglai trong tỉnh, các nhà ngôn ngữ học để biên soạn bộ chữ viết Raglai đưa vào giảng dạy cho cán bộ đang công tác ở vùng đồng bào Raglai.

     Là người con của đồng bào Raglai, từ lâu, bà Mấu Thị Bích Phanh luôn đau đáu làm thế nào để người Raglai có chữ viết riêng, cho con em mình được học chữ Raglai, bởi bà nghĩ: các dân tộc thiểu số đều có ngôn ngữ, tiếng nói riêng và có chữ viết của dân tộc mình, vậy làm sao để đồng bào dân tộc Raglai cũng có chữ viết? Lúc trẻ, bà đã dành nhiều thời gian, công sức, tâm huyết vào việc nghiên cứu để “La-tinh” hóa các mẫu tự, tạo nên những ký hiệu chung dùng làm chữ viết cho cộng đồng mình. Bà Mấu Thị Bích Phanh, xã Phước Đại, huyện Bác Ái, Ninh Thuận có suy nghĩ như sau: Tôi suy nghĩ một dân tộc có tiếng nói thì phải có chữ viết. bản thân tôi luôn có ước mơ. Tôi đam mê và có tâm huyết. Mình nghĩ có trách nhiệm. Cũng không ai giao. Do mình thấy có khả năng La tinh hóa được chữ viết, tiếng mẹ đẻ. Cho nên mình đã sưu tầm, hình thành các từ ngữ làm chữ viết.

      Bà Phanh cho biết, chính thời gian làm cộng tác viên cho chương trình tiếng Raglai của Đài Phát thanh và Truyền hình Ninh Thuận đã giúp bà có nhiều điều kiện xây dựng chữ viết Raglai. Mới đây, khi được UBND tỉnh Ninh Thuận mời tham gia biên soạn bộ chữ viết Raglai dạy cho cán bộ, công chức công tác ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số, bà cùng với nhiều trí thức Raglai đã nỗ lực hoàn thành xong bộ chữ với 10 chủ đề bài học gồm 450 tiết. Trong đó bao gồm các phần luyện nghe, luyện nói, bài đọc, từ ngữ, ngữ pháp và chữ viết. Phần bài học có lồng ghép tìm hiểu thêm về phong tục tập quán, cách giao tiếp, ứng xử thông thường, về đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào Raglai.  Chị Pi Lao Thị Thuynh, xã Phước Đại, huyện Bác Ái, Ninh Thuận. Người từng cộng tác với bà Mẫu Thị Bích Phanh trong việc biên soạn bộ chữ viết Raglai có nhận xét như sau: Bản thân tôi khi làm việc cùng cô Phanh thấy cô là người làm việc rất nhiệt huyết với chữ viết người Raglai. Bản thân tôi cũng là thế hệ trẻ. Tôi cũng mong muốn học tập từ cô những kiến thức truyền dạy chữ viết người Raglai.

       Nghiên cứu chữ viết Raglai của bà Mấu Thị Bích Phanh là một công trình văn hóa cần thiết cho sự phát triển của cộng đồng người Raglai trong và ngoài tỉnh Ninh Thuận, giúp bảo tồn, gìn giữ và phát triển văn hóa của người Raglai. Năm 2019, Trường Chính trị Ninh Thuận đã mời bà Mấu Thị Bích Phanh dạy tiếng Raglai cho cán bộ, công chức ở các địa phương trong tỉnh. Ông Lê Nam Lữ, Trưởng Phòng đào tạo, Trường Chính trị tỉnh Ninh Thuận nói: Đối với lớp tiếng Raglai là lớp ở đầu tiên dạy tại trường Chính trị. Chúng tôi được biết trước đây cô cũng đào tạo tai huyện Bác Ái rồi. Phải nói cô Máu Thị Bích Phanh là người tiên phong ở tỉnh Ninh Thuận có công rất lớn trong việc giảng dạy. Và là người lưu giữ ngôn ngữ Raglai. Cô cũng là người có công rất lớn trong việc biên soạn tiếng Raglai thành một bộ sách hoàn chỉnh và lần đầu tiên tỉnh Ninh Thuận ban hành một chương trình đào tạo tiếng Raglai.

      Với tình cảm thiết tha với tiếng mẹ đẻ, bà Mấu Thị Bích Phanh mong muốn tiếng nói Raglai được bảo tồn và ngày càng phát triển, góp phần tạo nên sự phong phú trong đời sống văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam./.

Minh Triều