Akayat Tây Nguyên – hu urang Ê Đê ieu lac khan, urang Ba Na ieu lac hăngmon, urang Jarai ieu lac hríh, urang Mơ Nông ieu lac ốtnrông… hu mbang dalam tame, hu diuk, hu cakrok tame raidiuk rabau thun di menuac sia cao nguyên. Meng nyu hu daong ngak ka labik glai ram dak praong glaong jang. Akayat Tây Nguyên oh lac hu mboh di saman dahlau meng biak lavik rai dalam sajarah bo nyu daok miat dalam raidiuk di dom bangsa, kayua dom yaom glaong gheih mekre biak praong di nyu.

Akayat lac sa janih lamu pataom veik, lac sa gilang tư liệu ka dom bangsa meng kan. Pamedeih tagok akayat nan lac jalan mai veik haong meng kan, haong saman dahlau dalam sajarah, mai veik haong dom yaom glaong ilamu tamo - biak di dom bangsa daok angaok bhum taneh Tây Nguyên joa lange saong praong glaong.

Tuk ndom tal Tây Nguyên, thaot binguk camereip abih dalam akaok sahneng di yaok urang kol drei lac Đam San ginreih, “urang dang akaok di dom menuac dang akaok”, lac urang anh hùng bất khuất, lac bruk hadah mbaok mata di dom bangsa Tây Nguyên. Nan lac urang hu ndom tal dalam khan “Đam San” kayua urang roh duah lac urang Prang - ong Sabachie, duah pataom saong khan brei thau mbang camereip di thun 1927.

Patui di nan, ong G.Comdominas hu duah pataom saong lang sap akayat “Đăm ri” jeng lac di urang Ê Đê. Oh padeih di labik nan, dak harei dom bruk duah mboh bahrau bahrang ka akayat Tây Nguyên dak ngak brei kol drei mboh tatuak drei. Mbiah tal urak ini, hu yaok pluh akayat hu duah mboh, khan brei thau atau oh ka hu ba tabiak khan brei thau, yau ye: “Chichơkốk”, “Kinhdú”, “Đămđơroăn”, “Y Prao”, “Mơ Hiêng” (di urang Ê Đê); “Bilan puh Bongtiang” (di urang Mơ Nông); “H`Điêu”, “Chin Cheng” (di urang Jarai); “Đăm Noi”, “Xing Chion”, “Diôông” (di urang Ba Na)…

Dom urang roh duah ndom lac, Tây Nguyên hu yaok ratuh bộ akayat hu duah mboh saong oh ka hu duah mboh jeng daok “diuk” dalam dom puk palei, dalam dom rija saong dalam raidiuk, dalam bruk ngak ilamu di bhap bini daok pak nan meng kan mai. Piah daong mek saong pamedeih tagok akayat Tây Nguyên, sa danak dak praong pakat negar hu angan ieu lac “Duah thau, pataom mek, khik ramik, lang sap saong patabiak gilang akayat Tây Nguyên” hu Rajaei buh brei yaok pluh tỷ đồng, jao ka Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam pambuak bruk haong dom tỉnh Tây Nguyên peih ngak meng thun 2001 saong dui atah rilo thun. Ini lac sa danak dak biak hu yaom glaong.

75 bộ akayat hu ba tabiak khan brei thau lac dom kadha praong hu pilih ruah meng labaih 622 kadha akayat hu duah mboh di 1.000 puk palei di 35 huyện, ban bhum  Tây Nguyên. Tui panuac di sa urang roh duah ilamu bhap bini lac sa urang Nga, akayat Tây Nguyên lac akayat “diuk”, makna lac nyu hu ngak tabiak tuk anek menuac oh ka hu akhar vak, oh ka hu haroh cih. Nyu hu patoa veik meng akaok hadar kanal, meng daoh, khan di dom nghệ nhân. Nyu “diuk” dalam labik ceik glai, dalam raidiuk bhap bini, dalam dom rija, dom mbang pataom mbaok, dom bruk ngak ilamu saong dalam hatai sahneng di menuac sia daok pak nan.

Kayua yau nan ye, bo aruah Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Phan Đăng Nhật, sa urang roh duah akayat, biak njauk hatai tuk ba tabiak hatai sahneng lac: Njauk bayar akayat mai ka bhap bini, mai haong labik menek tabiak nyu. Akayat tok meda “diuk” hu biak biai dalam labik di nyu. Nan lac jalan siam di abih piah pamdeih tagok akayat Tây Nguyên…