Dalam gilang ilamu nghệ thuật di dom bangsa takik di negar drei, ragu daoh, ragam tamia bhap bani nan lac janih daoh take bhap bani saong pambuak pagam haong rai diuk di yaok bangsa. Janih daoh tamia ini nyu tabiak rai diuk yaok harei, brei mboh ka hatung hatian, ka adat cambat saong dom bruk ngak mbang ngak huak di bhap bini.  

Kadha biak bui sambai nan lac yaok labik, yaok bhum palei hu urang bangsa takik daok, jeng hu asal ilamo biak gheih, biak karei. Tui thun bilan gam haong bruk sahneng duah bahrau, naih gheih di dom nghệ nhân bhap bani, dom ragu daoh, ragam tamia bhap bani di dom bangsa hu ngak brei kaya meda jang ka bein ragam ragu bangsa Việt Nam.

Ngan haong bhap bani Mường di tỉnh Hòa Bình, ilamu daoh đúm, thường rang, bọ mẹng nan lac bruk sinh hoạt ilamo biak hadah krah, tuk halei jeng hu mboh dalam dom harei pataom, dom rija, roya, ndam lakhah, uan sang bahrau, nyaom pakacah... brei mboh cambaih dalam hatai sahneng, bruk meyut meyau, bilan pala drak, adat cambat tanarakun, tadhau ayuh gauk tal pok meyaom puk paga, palei negar.

“Meng sit dahlak hu mboh ong, amuk, amaik ame daoh ragu daoh bhap bani Mường dalam dom rija, roya jeng yau dalam rai diuk yaok harei. Meng nan, dom panuac daoh hu dahlak kanar hadar saong daoh tui. Dahlak caong khin bac megru piah khik veik ilamo di bangsa drei, oh khin caik ka nyu lahik nao yau dom ong amuk nao dahlau hu khik ramik”, sa-ai Quách Thị Tình, xã Ngọc Lâu, huyện Lạc Sơn brei thau yau nan.  

Tui ong ong Bùi Văn Tắm, xóm Hàu xã Ngọc Lâu huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình, kadha biak karei di ragu daoh bhap bani Mường brei mboh bruk thau rilo bruk, saneng haluh rilo kadha di urang hu mbaok tame daoh. Urang daoh eng drei caik panuac daoh atau mek meng gilang ragu daoh bhap bani di bangsa drei. Nan lac makna ngak ka ragu daoh bhap bani Mường tuk halei jeng hu menuac takre.

“Rằng thường, bộ mẹng biak gheih, brei mboh hatai ranam di taong abih manuac urang, meng likei, kumei dalam palei tal bruk taduan raok tuai damuai daok pak atah mai rivang ma-in blaoh randap gauk. Dom panuac javap jaleiy meng kan hu asal kadha biak gheih. Tuk vak tapa, dom nghệ nhân jeng hu rilo kham merat pato pakai ka anek taco piah khik ramik inem krung ini...”.

Gam haong akhar vak saong khan ao angui cuk meng kan, ragu daoh bhap bani jeng lac sa binah oh kurang hu dalam rai diuk di bhap bani Dao daok pak tỉnh Yên Bái. Tuk laneng lanoi, atau tuk lễ tết, tame sang bahrau, mbang ndam lakhah… mikva bhian daoh dom kadha daoh bhap bani Dao meng kan ndom ka hatung hatai anit ranam, dom kadha pato pakai, bruk dak padang rai diuk bahrau.

“Dahlak takre daoh meng tuk daok sit, prong tagok hu amaik ame pato daoh, dahlak mboh kadha daoh di urang Dao drei biak jaik haong rai diuk. Harei ini, kadha daoh di urang Dao oh njauk lac tok hu pandar dalam dom bruk ngak adat cambat tanarakun, bo daok hu dalam dom harei pataom, kayua yau nan ye, tuk vak tapa, dahlak biak kham merat pato veik ka urang daok ranaih thau ka ragu daoh bhap bani Dao...”. Amuk Triệu Thị Dong, sa dalam dom urang thau daoh, thau paneh ragu daoh bhap bani  Dao di xã Minh An, huyện Văn Chấn khan lac yau nan.

Meng hatai caong ilamo bangsa hu cak rok patagok, dom nghệ nhân bangsa  Dao di Yên Bái hu mbaok tame dom kapul ilamo, daoh tamia di puk palei, piah peih pato veik ka tal rai rah dam dara dom ragam tamia, dom kadha daoh ba panuac anit ranam meng kan, tamia chuông, tamia mek ba ba, tamia kiếm, tamia đao di urang Dao.

Nghệ nhân Lò Thị Ban, daok di palei Hìn, phường Chiềng An, ban Sơn La brei thau, gilang kadha daoh bhap bani di bangsa Thái jeng hu biak rilo janih saong kaya meda. Piah khik ramik, pato veik dom kadha daoh bhap bani di bangsa drei daok miat tal rai rah hadei, nghệ nhân Lò Thị Ban gam haong dom adei sa-ai karei daok kham merat hu mbaok tame kalup kapul khik ramik ilamo Thái di puk palei, meng nan ngak brei pamedeih tagok hatai takre di taong abih manuac sia. “Dahlak meda caik tabiak rilo tukvak jang piah pato tacei veik ka rai ranaih bac megru daoh ragu daoh bhap bani Thái, dalam nan hu gam dom adei sa-ai dalam klup kapul khik ramik ilamo Thái di puk palei. Dahlak caong khin dom sa-ai kumei thau, piah hadei harei pato tacei gilac veik ka anek kamuan di drei”.

  Oh meda yaok pataom hu abih gilang ragu daoh,, ragam tamia bhap bani di dom bangsa takik dalam negar drei. Tok thau lac, gilang nan lac halaw aia tasau raong ba suan sap di anek manuac, raong ba bein ilamo  văn học nghệ thuật di dom bangsa. Ngan haong gilang biak prong, rilo asal kadha, bo daok hu pasang iek tapa dom dak rai sajarah, ragu daoh bhap bani dom bangsa njauk brei hu khik ramik.

“Oh njauk lac tok ta-eng Kapul khik ramik ragu daoh bhap bani, oh njauk lac tok ta-eng dom nghệ nhân saong dom urang takre bo brei hu bruk sangka di dom pakat urang dang akaok, dom pakat kajar di yaok puk palei. Dahlau di abih brei hu bruk salih jalan saneng, mong iek ragu daoh bhap bani lac drap ar hu yaom glaong, meyah lahik nao lac oh mbuan hagait piah padang ngak gilac hu…”, ong Vi Hồng Nhân, Akaok Kapul khik ramik ragu daoh bhap bani dom bangsa tỉnh Lạng Sơn brei thau yau nan.

Bahrau ini, Mentri Ilamo The thao saong Du lich jeng hu tabiak sarak brei ngak Danak dak “Khik ramik, patagok yaom ragu daoh bhap bani, ragam tamia di dom bangsa takik pambuak pagam haong cak rok patagok du lịch vaktu 2021 - 2030”. Danak dak oh njauk lac tok patagok hu hatai saneng saong hatai iek prong di bol bhap rahra dalam bruk khik ramik saong patagok yaom ragu daoh, ragam tamia bhap bani di dom bangsa bo daok ngak hu siam dom bruk du lịch biak karei, laghaih haong ilamo bhap bini, peih prong gah ngak mbang kinh tế patagok bhum urang bangsa takik saong bhum ceik./.