Sang ong Ksor Dư, bangsa Jarai, daok di buôn Thim, xã Phú Cần, huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai, hu 1,2ha taneh apuh; oh kaya meda min jeng ginup piah raong 10 urang dalam sang. Thun 2014 saong 2015, kayua kurang phun jien ngak mbang, ong mesre 40 triệu đồng di sa baoh sang jaik palei piah pala bei plom. Ngan haong yaom jien jung lac 5% sa bilan, tal puac thun 2016, taong abih jien phun saong jien jung lac jaik 90 triệu đồng. Kayua dua thun ini mai pala drak khat lahik, ong Dư oh hu jien bayar jien jung nan ye njauk pô sraiy kateik mek taneh piah bayar sre. Diuk rai pambuak pagam haong hamu apuh, urak ini lahik taneh, baoh sang ong tok daok thau ngak pah piah duah jien diuk tapa harei. Yaok mbang ndom tal bruk mesre phun jien tín dụng đen, ong mboh uất nghẹn, kayua nyu bo sang ong laik tame rambah rambup: “taneh nan drei ngak randap paje, drei peih taneh bilau meng livik paje. Tok labaih sa thun bo nyu mek taneh, duh hatai biak, oh thau ngak habar ini. Diuk dahlak ndom lac ong juai metai, brei ka nyu mek nao, paguh hadiah hu jien drei blei veik. Min bo jien pak halei ini, hu taneh meng hu jien, nao ngak mbang pah ye hu hadom. Duh hatai ralo, min oh thau ngak habar.”

Bruk nao mesre di urang ngan haong yaom jien jung glaong hu mboh biak ralo di dom buôn palei urang bangsa takik di huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai. Sa dalam dom makna ba tal bruk ini, lac kayua mikva kan mesraiy hu jien di gilang pariak.

Ngan haong gilang pariak sarak karja tok brei ka dom baoh sang kathaot saong jaik kathaot mesre min yaom jien brei mesraiy jeng oh hu ginup piah ngak mbang pala drak. Dalam tuk nan, bhap bani meda lac oh thei mesraiy hu phun jien meng dom gilang pariak. Ka sa lac kayua mikva oh hu harak bhong ka dom mblang taneh di drei. Ka dua lac kayua dom gilang pariak daok huac tuk brei mesraiy di bhum atah bayah, bhum urang bangsa takik, kayua brei mesraiy njauk kuhria tal kein laba saong patrun patakik dom rủi ro.

Kan mesraiy hu phun jien meng gilang pariak ngak ka bhap bani njauk duah tal tư thương. Sa-ai Ksor Breng, Bí thư Đoàn dam dara xã Phú Cần, huyện Krông Pa, brei thau, ini lac jalan piah ka tư thương kateik greik bhap bani. Bhap bani njauk taduan mek dom khoản mesre glaong jien jung gam haong dom  kateik greik karei: “Oh thei lingiu di urang nong njauk khat lahik. Đại lý, tư thương nyu  mbang dua gah. Ka sa tuk drei mesre jien ye urang brei mesraiy nyu mek jien jung paje. Blaoh drei pablei kaya nong ye nyu kateik yaom tra, kayua drei nao nyim jien di nyu. Meyah drei pablei ka gah langiu ye yaom nyu meda glaong jang, min meyah drei pablei ka gah langiu ye daok thiệt thòi jang, kayua nyu meda kuhria jien jung karei ka drei.”

Lingiu di nan, bruk mesre phun jien tư thương ngan haong yaom jien jung glaong daok hu makna mai meng bruk kurang thau di bhap bani. Ralo urang nao mesre tok thau, 1 triệu đồng nan lac 30-50 ribau đồng sa bilan, min oh kuhria tabiak hu jien jung lac 3-5%/ sa bilan, nan lac 36-60% sa thun. Meyah pala drak oh hu, oh ba-yar jien jung hu, piah pataom dalam 2 thun, laba amaik ndaih laba anek ye jien laba nyu ralo jang jien phun akaok mereip. Ini jeng lac makna, ralo urang sa thun mesre phun jien min 10 thun bayar jien jung jeng oh bayar abih, njauk pablei abih taneh riya, pablei sang danaok piah bayar srraiy ka tư thương.

Kayua saneng oh ka tal, ralo urang oh kuhri kuhria hu nan ye nao msre, gaok mai daok nao mesre yaom jien prong di tư thương. Yau sang sa-ai A Lê Tung, buôn Thim, xã  Phú Cần, huyện Krông Pa, daok dalam baoh sang kathaot nan ye hu Gilang pariak sarak karja brei mesre 20 triệu đồng piah pasiam veik sang danaok. Bruk khin pasiam sang danaok hu salih tapa padang ngak sang bahrau nan ye sa-ai Tung mesre amaik ame, gauk gar 200 triệu, mesre di tư thương 150 triệu tra. Baoh sang hu padang ngak biak prong gheih, oh dreh  haong rai diuk di baoh sang kathaot min tuk ini sa-ai daok having akaok kuhria bayar sraiy, abih di nyu lac yaom jien mesre di tư thương. Meng yaom jien jung 3% yaok bilan, yaok thun, sa-ai njauk ba-yar ka po sraiy labaih 50 triệu đồng. Dalam tuk nan, taong abih jien duah hu di baoh sang tok ndam gam tame 1,4 ha taneh pala bei plom, oh thau tal tuk halei baoh sang sa-ai meng ba-ar abih sre:“Drei mesre di bal sit Phú Túc ini min. Jien jung 1 triệu lac 30 ribau đồng sa bilan. Drei kan kandah ye drei mesre, ba-yar hu jien jung halei oh drei jeng oh ka thau. Drei mboh biak duh hatai, urak ini oh thau ngak hagait piah ba-yar hu sre , thau lac thun ini mesre biak ralo jien. Urak ini diuk pasang oh thau ngak hagait piah ba-yar sre, oh thau thun halei meng ba-yar abih.”

Tui kuhria mboh di Công an huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai, dalam huyện urak ini hu 88 sang tư thương brei ka labaih 3.000 baoh sang bhap bani mesre labaih 80 tỷ đồng, ngan haong yaom jien jhung meng 3 tal 5% yaok bilan. Đại úy Trần Xuân Hoàng, Phaok akaok Đội An ninh, Công an huyện Krông Pa, brei thau, jabat ini hu pasang iek bruk brei mesre ngan haong dom baoh sang tư thương, taong phạt dom trường hợp, saong daok pandar dom baoh sang tư thương mboh tangin sanya peih ngak njauk dom adat hukum di karja.

Yaom lac bruk “tín dụng đen” ba mai ralo hệ lụy ka xã hội, abih di nyu lac haong bhap bani bangsa takik, min tui Đại úy Hoàng, ini lac quan hệ tự nguyện nan ye biak kan xử lý. Piah pacang cakak bruk ini, jalan ngak siam di abih lac pathau khan piah paglaong akaok saneng di bhap bani: “Kayua oh mesraiy hu dom phun jien, oh hu phun jien piah pala drak ye mikva duah nao tal dom urang brei mesre piah hu jien ngak mbang pala drak. Tapa pasang iek ye Công an huyện hu ba tabiak jalan ngak nan lac jak ba mikva bhum urang bangsa takik piah pathau khan ka mikva thau tal dom tác hại di bruk brei mesre yaom jien jhung glaong jeng yau dom adat hukum pambuak pagam tal bruk ini piah ka mikva drei oh daok nao mesre yaom jien jhung glaong tra.”

Bruk mikva urang bangsa takik di dom buôn palei nao mesre jien di tư thương ngan haong yaom jien jung biak glaong di huyện Krông Pa, tỉnh Gia Lai hu mboh meng ralo thun ini mai. Meda ndom lac, bruk ini oh siam tal dom buôn palei, ngak ka mikva bhum atah bayah, bhum kan kandah kan si tapa truh kathaot kayua lac yaom jien jung nao mesre biak glaong. Lingiu di nan, bruk dom tư thương, đại lý biak di nyu lac kinh doanh jien padai min oh ka hu dom quy định khik iek, ngak ka dom urang ini duah laba prong meng urang kathaot bo oh njauk sa bruk ràng buộc halei./.