Đhanuôr acoon cóh Dao bhrông k’rong zư đợc bấc râu chr’nắp liêm đắh y học cổ truyền tơợ bấc lang. Bấc lêy zâp pr’loọng đông zêng tự zư pa dứah đợ cr’ay doọ lấh ngân đoọng ha pêê cóh đông ting cơnh kinh nghiệm âng pr’loọng đông, tô bhúh. Zâp vel bhươl zêng vêy đợ apêê pay đoọng zanươu zư pa dứah cr’ay. Đợ pr’đươi pr’dua bhrợ zanươu nâu lấh mơ nắc bơơn pay cóh crâng, toor toọm. Apêê chấc bha lâng, hi la, n’căr n’loong, a’ngoọn, k’lung, ríah n’loong... âng bấc râu tơơm, thảo dược lâng đơơng chô bhrợ ting cơnh bh’rợ âng apêê ahay moon pa choom đoọng bhrợ đợ zanươu ty chr’nắp. Amoó Phùng Mùi Viện, đhanuôr cóh chr’val Phan Thanh đoọng năl: “Manứih Dao bhrông vêy bấc râu zanươu. Pr’đợc zanươu nâu buôn đợc ting p’rá Dao. Đợ pr’đươi lêy pay bơơn cóh crâng k’coong tự chặt váih cóh da ding đhêl, bha đưn da ding bấc đhị lâng bơr pêê râu tơơm chr’nóh nắc chóh đoọng zư đợc doọ choom bil pất”.

Đhanuôr Dao bhrông buôn lêy cha mêết ooy râu cr’ay, c’rơ, ha mơ tuổi âng manứih k’ay ha dợ nắc lêy pay zanươu đoọng zư pa dứah. Bhiệc lêy bhrợ zanươu nâu cung ting râu zanươu, vêy đoo nắc lêy xrơớt ôộm, vêy đoo nặc clóh pa nhoonh, vêy đoo zanươu nặc zêệ bhrợ cơnh cao; cung vêy đoo nặc zêệ pay đác đoọng hoọm pra, rao cơnh zâp cr’ay tặ xạt, tr’loọ bhíh... Bấc tơơm zanươu, râu zanươu cắh vêy pr’đợc, mưy vêy ta moon choom zư pa dứah cr’ay cơnh: pa dứah cr’ay n’hang, pa dứah k’ay luônh, k’ay k’niêng... P’căn Lý Mùi Sinh, đhanuôr cóh chr’val Phan Thanh đoọng năl: “Zanươu acoon cóh Dao bhrông zư pa dứah bấc râu cr’ay. Pa đhang moon cơnh choom zư pa dứah cr’ay thần kinh toạ, k’ay luônh, k’ay n’hang, ga lêếh k’bao hoọng, têy dzung... zanươu nâu choom pa chô pa liêm c’rơ, liêm choom ha c’rơ tr’mung”.

Bêl ahay, zâp râu tơơm đươi dua bhrợ zanươu nắc buôn lêy đhanuôr Dao đươi xoọc dzợ hất t’mêê cắh cậ púah pa goóh, zêệ pay đác hoọm cắh cậ ôộm. Ha dợ xoọc đâu, zanươu pay cóh crâng đơơng chô bhrợ váih bấc râu cơnh: zanươu răng goóh, cao, zanươu bhrợ tr’dzật, zanươu bột... lâng ơy vêy bấc cơnh bhrợ pa dưr pa liêm zâp pr’đươi pr’dua lêy bhrợ, mẫu mã tôm bhrợ cung liêm nắc ting t’ngay ting vêy bấc thị trường pay đươi. Anoo Bàn Sành Vẳng, đhanuôr cóh chr’val Phan Thanh đoọng năl: “Bêl ahay, azi bhrợ zanươu m’bứi, cắh váih ting c’lâng hàng hoá, bhrợ đoọng zư pa dứah ha đhanuôr cóh vel. Xoọc đâu, zanươu âng zi váih pr’đươi pr’dua lâng pa câl bấc đhị. Tu cơnh đâu, pr’ắt tr’mung pa dưr pa xớc, zên bơơn pa chô cung bấc lấh, pr’ắt tr’mung ting t’ngay ting pa dưr pa xớc liêm”.

T’mêê đâu, t’ngay 10/3/2024, đhị vel Bình Đường, chr’val Phan Thanh, chr’hoong Nguyên Bình nắc bhrợ p’cắh bhiệc bhan “Đhanuôr acoon cóh Dao bhrông” đoọng zư lêy lâng pa dưr pa xớc zanươu ty chr’nắp acoon cóh Dao bhrông pa zưm lâng bhiệc zư lêy pr’hoọm chr’nắp acoon cóh. Đhanuôr acoon cóh Dao bhrông ơy pa zưm moon đh’rứah zâp pr’loọng đông chóh bhươl zanươu, đơơng tơơm zanươu đắh crâng chô chóh đhị đông. Zâp c’xêê, đhanuôr Dao bhrông bhrợ sinh hoạt 1 chu đoọng zâp apêê cóh đâu đh’rứah ting tr’pác kinh nghiệm zư lêy, pa dưr pa xớc zanươu ty chr’nắp acoon cóh Dao bhrông. Anoo Bàn Đức Thắng, Phó Bí thư, Chủ tịch Ủy ban nhân dân chr’val Phan Thanh, Chủ nhiệm c’bhúh đhanuôr acoon cóh Dao bhrông đoọng năl: “Azi ta luôn zư đợc cơnh ahay đợ râu zanươu vêy ta pa choom đoọng tơợ lang apêê a’conh a’bhướp. Dzợ vêy bha ar xay moon đắh bhrợ zanươu, azi t’bhlâng moon pa choom đoọng ha lang acoon a’châu ting lêy pa choom, zư đợc đợ râu zanươu nâu oó đoọng ha vil. Azi vêy pa zêng 35 cha nặc lâng cóh ha y chroo vêy pa xoọng lấh mơ dzợ. Bh’rợ bha lâng âng zi nắc zư lêy, pa dưr pa xớc zanươu acoon cóh, lấh mơ pa zưm bhrợ pa dưr du lịch. Xọoc đâu, azu vêy đợ râu zanươu cơnh: trà thảo dược đoọng ôộm cha ngaách liêm ha loom; zanươu zư pa dứah cr’ay p’lung p’lêy; zư pa dứah viêm xoang, k’ay đh’mâl cr’oóh; zanươu zư pa dứah cr’ay đại tràng; zư pa dứah cr’ay p’lêê hoọng; hi la pa hoọm đoọng ha pêê k’ay lâng pân đil xang bêl n’niên k’coon đoọng pa chô c’rơ. Azi xoọc lêy cha mêết, đươi dua khoa học kỹ thuật đoọng t’moót đợ tơơm zanươu cóh crâng chô chóh đhị bhươl. Cóh đâu xoọc ươm chóh lêy 2, 3 râu tơơm zanươu”.

Ta mooi pấh lêy chi ớh ooy Cao Bằng buôn câl bh’nơơn pr’đươi ty chr’nắp acoon cóh Dao bhrông, hân đhơ cơnh đêếc cung cắh ơy lấh bấc. Chr’hoong Nguyên Bình ơy đoọng mưy doanh nghiệp k’rong chóh lêy 2, 3 râu tơơm zanươu chr’nắp pr’hắt đhị k’tiếc bhứah mơ 6.000 mét vuông, ooy đâu vêy tơơm đan sâm, đương quy, bạch cập... Ha chóh choom nắc vêy đơơng chô bh’nơơn liêm bấc. Amoó Hoàng Thị Hồng Vương, đhanuôr cóh chr’val Phan Thanh đoọng năl: “Đhanuôr acoon cóh Dao bhrông t’mêê moót bhrợ nắc zâp bh’nơơn pr’đươi zanươu cắh bấc. Cr’chăl nâu a’tốh, azi t’bhlâng bhrợ pa xoọng bấc pr’đươi pr’dua dzợ. Zanươu xoọc ta lêy cha mêết đoọng t’moót ooy bh’nơơn pr’đươi OCOP. K’nọo tước đâu, đợ râu zanươu nâu cung vêy pa dzoọc ooy thương mại điện tử”.

Đhanuôr acoon cóh Dao bhrông cóh chr’val Phan Thanh, chr’hoong Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng ơy zư đợc đợ râu zanươu chr’nắp đoọng doọ choom bil pất; lâng pa dưr pa xớc bh’rợ bhrợ zanươu ty chr’nắp nâu. Ooy đâu, đơơng chô ooy pr’ắt tr’mung, bhrợ đoọng bhiệc bhrợ lâng pa dưr pr’ắt tr’mung âng đhanuôr cóh đâu./.

NGHỀ LÀM THUỐC NAM CỔ TRUYỀN CỦA DÂN TỘC DAO ĐỎ Ở TỈNH CAO BẰNG

Đồng bào dân tộc Dao Đỏ ở xã Phan Thanh, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng từ lâu đã có những bài thuốc nam cổ truyền rất quý, chữa được nhiều bệnh. Hiện nay, ở địa phương, nhiều gia đình còn giữ được những bài thuốc cổ truyền này.

Đồng bào dân tộc Dao Đỏ tích lũy được nhiều vốn y học cổ truyền từ nhiều thế hệ. Đa số các gia đình đều tự chữa những bệnh thông thường cho người nhà theo kinh nghiệm của gia đình, dòng tộc. Mỗi làng, mỗi bản đều có những thầy thuốc giỏi bốc thuốc chữa bệnh. Nguyên liệu làm thuốc chủ yếu hái lượm ở rừng, ven suối. Họ tìm thân, lá, vỏ cây, dây leo, củ, rễ cây… của nhiều loại cây, thảo dược và đem về sơ chế theo bí quyết gia truyền để thành các bài thuốc nam cổ truyền. Chị Phùng Mùi Viện, người dân ở xã Phan Thanh, cho biết: "Người Dao Đỏ có rất nhiều loại thuốc. Tên thuốc thường theo tiếng Dao. Nguyên liệu chủ yếu lấy ở trên rừng mọc tự nhiên ở trên núi đá, núi đồi và một số cây thì trồng để bảo tồn."   

Đồng bào Dao Đỏ thường dựa vào thực trạng bệnh, sức khỏe, tuổi tác của bệnh nhân mà cắt thuốc nam để chữa. Việc chế biến thuốc cũng tùy từng loại, có vị thuốc sắc uống nhưng có vị giã nhỏ, có thuốc nấu thành cao; một số vị đem đun lấy nước tắm gội, rửa như các bệnh ngứa, lở loét, phù thũng...  Nhiều cây thuốc, vị thuốc không có tên gọi mà chỉ gọi theo công dụng chữa bệnh, như: thuốc chữa đau xương, thuốc chữa đau bụng, thuốc chữa đau răng... Bà Lý Mùi Sinh, người dân ở xã Phan Thanh, cho biết: "Thuốc dân tộc Dao Đỏ chữa được nhiều bệnh. Ví dụ chữa được bệnh thần kinh tọa, đau bụng, đau xương, mỏi lưng, mỏi chân tay…Thuốc giúp cải thiện sức khỏe, rất tốt cho sức khỏe".

Trước đây, các loại cây sử dụng làm thuốc thường được người Dao dùng tươi hay phơi khô, nấu lấy nước tắm hoặc uống. Còn ngày nay, thuốc lấy ở rừng về được sơ chế thành nhiều loại, như: thuốc khô, cao, thuốc nhỏ, thuốc đắp, thuốc bột… và đã có nhiều cải tiến, nâng cấp sản phẩm sơ chế, mẫu mã đóng gói đẹp nên ngày càng tiếp cận rộng rãi với thị trường. Anh Bàn Sành Vẳng, người dân ở xã Phan Thanh, cho biết: "Trước đây, chúng tôi làm thuốc manh mún, chưa trở thành hàng hóa, mà chỉ làm thuốc chữa bệnh cho bà con dân bản. Hiện nay, sản phẩm thuốc nam chúng tôi đã trở thành hàng hóa và được tiêu thụ ở nhiều nơi. Chính vì thế, kinh tế phát triển, đời sống thu nhập chúng tôi khá hơn, đời sống ngày càng cải thiện, đi lên."

Mới đây, ngày 10/3/2024, tại xóm Bình Đường, xã Phan Thanh, huyện Nguyên Bình, diễn ra lễ ra mắt “Cộng đồng dân tộc Dao Đỏ” nhằm bảo tồn và phát triển thuốc nam cổ truyền dân tộc Dao Đỏ gắn với giữ gìn bản sắc dân tộc. Cộng đồng dân tộc Dao Đỏ đã thống nhất mỗi hộ gia đình trồng vườn thuốc nam, mang cây thuốc từ rừng về trồng ở vườn nhà. Đều đặn hằng tháng, cộng đồng dân tộc Dao Đỏ tổ chức sinh hoạt 1 lần để các thành viên cùng nhau chia sẻ kinh nghiệm bảo tồn, phát triển thuốc nam cổ truyền dân tộc Dao Đỏ. Anh Bàn Đức Thắng, Phó Bí thư, Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Phan Thanh, Chủ nhiệm cộng đồng dân tộc Dao Đỏ, cho biết: "Chúng tôi giữ được nguyên bản những bài thuốc được truyền lại từ các thế hệ ông cha. Còn có cả sách làm thuốc nữa, nhóm cố gắng truyền tải lại cho con cháu học tập, bảo tồn giữ lại những bài thuốc này không bị lãng quyên. Chúng tôi có 35 thành viên và  tương lai có thêm nữa. Nhiệm vụ chính của chúng tôi là bảo tồn, phát triển các bài thuốc dân tộc ngoài ra gắn với phát triển du lịch. Hiện, chúng tôi có những bài thuốc, như: trà thảo dược để uống cho mát gan, thanh nhiệt; thuốc chữa bệnh đau dạ dày; thuốc chữa viêm xoang, viêm mũi, dị ứng; thuốc chữa bệnh đại tràng; thuốc hỗ trợ chữa bệnh đau thận; lá tắm cho những người bị ốm và phụ nữ sau khi sinh tắm để phục hồi sức khỏe. Nhóm đang nghiên cứu, áp dụng khoa học kỹ thuật để đưa những cây thuốc trên rừng về trồng tại vườn. Ở đây đang ươm trồng thử một số cây thuốc."

Khách du lịch đến Cao Bằng thường mua sản phẩm thuốc nam cổ truyền dân tộc Dao Đỏ, tuy nhiên số lượng chưa nhiều. Huyện Nguyên Bình đã cấp phép cho một doanh nghiệp đầu tư trồng thử nghiệm một số cây dược liệu quý hiếm trên diện tích khoảng 6.000 m2, trong đó có cây đan sâm, đương quy, bạch cập…  Nếu trồng được hy vọng sẽ có nguồn cung dồi dào. Chị Hoàng Thị Hồng Vương, người dân ở xã Phan Thanh, cho biết: "Cộng đồng dân tộc Dao Đỏ vừa mới đi vào hoạt động nên các sản phẩm thuốc chưa nhiều. Thời gian tới, chúng tôi cố gắng làm thêm nhiều sản phẩm nữa. Bài thuốc đang được xem xét để đưa vào sản phẩm OCOP (chương trình quốc gia mỗi xã một sản phẩm). Sắp tới, sản phẩm thuốc nam cũng được đưa lên sàn thương mại điện tử."

Bà con dân tộc Dao Đỏ ở xã Phan Thanh, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng đã giữ được những bài thuốc quý không để mai một; đồng thời phát triển nghề làm thuốc nam cổ truyền. Qua đó, mang lại sinh kế, tạo công ăn việc làm và cải thiện đời sống của người dân ở nơi đây./.