Aluôt Mông buôn bơơn bhrợ tơợ apêê pr’đươi coh crâng ca coong cơnh ra dzul, ch’tang , đợ râu buôn bơơn lêy coh crâng ca coong. T’cooh Thào Chứ Trịa, ăt coh chr’val Long Hẹ, chr’hoong Thuận Châu, tỉnh Sơn La n’jưah năc nghệ nhân, n’jưah năc ma nưih bhrợ aluôt đoọng năl: Aluôt vêy bơr râu bha lâng, năc a luôt cha chrooih lâng aluôt ca căl.  Aluôt cha chrooih bêl plong vêy xa nul priêng, ha dợ aluôt ca căl năc vêy xa nul grờm lâh. Bêệ aluôt vêy dal dâng 20 cm lâng pâ dâng 0,7 cm cơnh lâng 2 râu bha lâng, năc boop plong lâng bha lâng aluôt. Boop plong bơơn t’boọ n’tac bhrợ lâng đồng vêy xa nul liêm. N’đăh piing bơơn bhrợ tr’lăp đoọng đhiêp ha bưr ma nưih plong. Râu bơr năc bha lâng aluôt, c’năt n’nâu năc đoọng bhrợ pa zm xa nul âng bêệ aluôt, bơơn bhrợ tơợ ra dzul, ch’tang lâng bơơn var boọng 6 boọng căh câ 8, coh đêêc vêy 1 boọng đoọng t’vaih xa nul bha lâng. Năc ting cơnh bhrợ têng âng ting cha năc ma nưih năc xa nul aluôt vêy xa nul chr’va la lay cơnh.

Nghệ nhân Thào Chứ Trịa đoọng năl, đoọng choom bhrợ bêệ aluôt cơnh cr’noọ, năc chơơih pay đợ bêệ aluôt oó lâh u griing, doó vêy b’booc, xang năc têch đơơng chô puôh p’rang, đha hâc đhị tiir. “N’dhơ aluôt lêy căh cơnh kị, k’tứi  n’dhang pa bhlâng k’đhap tu cơnh đêêc kiêng ma nuih bhrợ năc choom z’hai var boọng, pa bhlâng năc bh’rợ bhrợ t’vaih xa nul âng bêệ aluôt đoọng vaih xa nul crêê cr’noọ. Xang bêl t’boọ n’tac đồng ooy aluôt, var boọng xang, ha dang xa nul căh âi liêm, căh mr’cơnh năc aluôt công căh âi choom moon năc liêm”.

Plong aluôt Mông công choom crêê cơnh năc bhr’ươr vêy pr’hay. Bêl plong, năc choom đươi mị têy k’đhơợng aluôt, têy atoọm đươi cr’đooi cha đị ooy boọng x’ría bhlâng, 3 c’broo n’lơơng năc cha đị ooy apêê boọng n’lơơng, t’câm năc đơc n’đăh dup aluôt. Lâh n’năc, têy a đai: cr’đooi đơc năc cơnh, 3 cr’broo n’lơơng năc cha đị ooy apêê boọng n’lơơng n’đăh piing, ha dợ t’câm cha đị ooy boọng x’ría bhlâng. Bêl plong cha đị pa zêng apêê boọng, boop c’boọm ooy n’tac lâng plong, p’hơơm tr’xin đoọng choom dưr đơơr xa nul…

Bêl Tết, đợ đha đhâm c’mọor Mông buôn đơơng âng plong coh phiên chợ ha pruôt, apêê g’luh tr’lum pr’zơc chr’ơh, căh câ coh bhiêc bhan lang ahay. Xa nul âng aluôt Mông đơơng tươc râu liêm pr’hay pa căh loom luônh âng acoon ma nưih lâng crâng ca coong, vêêl đong lâng đha nuôr vêêl ma nang, năc cơnh boop t’đang k’đươi ma nưih hr’luc ooy râu bhui har t’ngay tơơp c’moo. Xa nul aluôt dưr chr’va ga đơơr dzợ năc poong p’têêt loom luônh ch’roonh zr’muông, buôn bơơn apêê đha đhâm đươi đoọng pa căh loom lâng ma nưih a đay kiêng.

T’ngay Tết năc bêl đoọng ma nưih Mông k’rong pa zum pr’loọng đong, pr’zơc chr’ơh lâng vêêl ma nang. Aluôt chr’va xa nul căh muy đoọng bhui har năc dzợ bhrợ pa dưr loom đoàn kết, p’too moon zâp ngai đha nuôr ooy tơơm r’ía, zư đơc lâng pa dưr c’leh liêm văn hóa lang a hay. t’cooh Lầu Xó Lồng, nghệ nhân coh vêêl Pá Sáng, chr’val Hua Thanh, chr’hoong Điện Biên, tỉnh Điện Biên moon: “Aluôt buôn k’tiêu coh a chăc cơnh năc muy pr’zơc liêm ta nih, pr’zơc lươt truih c’lâng, pr’zơc coh pa bhrợ, pa bhlâng năc coh apêê t’ngay Tết đoọng t’đang pr’zơc chr’ơh, đhi noo c’bhuh xoọng ch’ngai đăn đh’rưah mr’hal, giao lưu. Đh’rưah lâng nâu đoo công năc pr’đươi bha lâng zooi đoọng mă bơơn ch’roonh, pay k’điêl. Xa nul aluôt bhrợ ha nghêm c’târ t’đang ch’roonh lâng pa căh loom đh’rưah lâng ch’roonh coh bâc ha dum bh’rương đhị a ral da ding”.

Ma nưih Mông moon “pân jưih căh choom plong aluôt, k’đhap bơơn pay k’điêl”. Năc n’zâu tu cơnh đêêc, k’dâng lêy pa zêng apêê đha đhâm Mông zêng choom plong aluôt. Lâng tơợ lang n’nâu dzang lang n’tôh, đha nuôr Mông ta luôn chăp lêy lâng zư đơc aluôt. T’ngay ha pruôt, xa nul aluôt priêng grờm, ga đơơr chr’va năc boop t’đang moon t’mooi ch’ngai đăn tươc lâng apêê vêêl bhươl âng đha nuôr Mông bơơn năl râu bhui har lâng cr’noọ cr’niêng têêm ngăn, dưr k’rơ liêm âng đha nuôr./.

DÌU DẶT TIẾNG SÁO BẢN MÔNG NGÀY XUÂN

Sáo Mông là một loại nhạc cụ truyền thống gắn liền với đời sống văn hóa, tín ngưỡng đặc sắc của đồng bào Mông. Trong không khí rộn ràng của ngày Tết, âm thanh vang vọng khắp núi rừng của sáo Mông không thể thiếu, trở thành biểu tượng của niềm vui và khát vọng hạnh phúc trên vùng núi cao Tây Bắc. 

Sáo Mông thường được làm từ các vật liệu tự nhiên như trúc, nứa – những chất liệu dễ kiếm ở vùng rừng núi. Ông Thào Chứ Trịa, ở xã Long Hẹ, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La vừa là nghệ nhân, vừa là người chế tác sáo cho biết: Sáo có hai loại chính, là sáo dọc và sáo ngang. Sáo dọc khi thổi có âm lượng cao hơn, còn sáo ngang lại có âm trầm và thấp. Cây sáo có độ dài trung bình 20cm và đường kính khoảng 0,7cm với 2 bộ phận chính, là miệng thổi và thân sáo. Miệng thổi được gắn thêm một cái lưỡi gà được làm bằng miếng đồng có độ đàn hồi tốt để tạo âm cơ bản. Bên trên được gắn nắp miệng thổi vừa để người chơi đặt môi vào thổi vừa để bảo vệ lưỡi gà. Thứ 2 là thân sáo, phần này đóng vai trò là hộp cộng hưởng của cây sáo, được làm từ trúc, nứa và được khoét 6 lỗ bấm hoặc 8 lỗ, trong đó có 1 lỗ định âm. Tùy theo cách chế tác của từng nghệ nhân mà tiếng sáo có âm vực và độ vang khác nhau.

Nghệ nhân Thào Chứ Trịa cho biêt, để  làm được cây sáo ưng ý, phải chọn những cây trúc, nứa hơi già nhưng không quá cỗi, âm chắc, đanh, không sâu bệnh hay mối mọt, sau đó cắt mang về phơi nắng, hong bếp khô. “Tuy cây sáo đơn giả, nhỏ gọn nhưng rất  kỳ công nên đòi hỏi người nghệ nhân phải có kỹ thuật khoét lỗ, đặc biệt là việc chế tác lá đồng tạo âm thanh của cây sáo cho âm thanh ưng ý nhất. Sau khi lắp xong lá đồng vào cây sáo, khoét lỗ xong, nếu tiếng chưa tròn, âm vực không ngọt, giọng sáo không đều thì cây sáo vẫn chưa được coi là đạt”.

Thổi sáo Mông cũng phải đúng cách thì giai điệu mới hay. Khi thổi, phải dùng cả hai tay cầm vào thân sáo, tay phải dùng ngón út bấm vào nút dưới cùng, 3 ngón còn lại bấm vào các lỗ tiếp theo, ngón cái để phía dưới cây sáo. Tiếp theo tay trái: ngón út để dư, 3 ngón còn lại bấm vào các lỗ còn lại phía trên, còn ngón cái bấm vào nốt cuối cùng. Khi thổi bấm kín hết tất cả các nốt, miệng ngậm vào lưỡi gà và thổi, thở rất nhẹ để phát ra tiếng sáo…..

Dịp Tết, những chàng trai Mông thường mang sáo ra thổi giữa phiên chợ xuân, các cuộc gặp gỡ bạn bè, hay trong lễ hội truyền thống. Âm điệu của sáo Mông mang đến sự mộc mạc, sâu lắng, thể hiện tình cảm của con người với núi rừng, quê hương và cộng đồng, nó như lời mời gọi mọi người hòa mình vào niềm vui ngày đầu năm. Tiếng sáo bay bổng, du dương còn là cầu nối tình yêu đôi lứa, thường được các chàng trai dùng để bày tỏ tình cảm với người mình thương mỗi khi nhớ nhung hoặc xa cách.

Ngày Tết là dịp để người Mông sum họp gia đình, bạn bè, và cộng đồng. Tiếng sáo vang lên không chỉ để giải trí mà còn khơi dậy tinh thần đoàn kết, nhắc nhở mọi người nhớ về cội nguồn, giữ gìn và phát huy nét đẹp văn hóa truyền thống. Ông Lầu Xó Lồng, nghệ nhân ở bản Pá Sáng, xã Hua Thanh, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên nói: “Sáo thường được mang theo người như một người bạn đường, bạn trong lao động, đặc biệt là trong những ngày lễ tết để mời gọi bạn bè, anh em họ hàng gần xa cùng chung vui, giao lưu. Đồng thời, đây cũng là công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc chinh phục trái tim các cô gái. Tiếng sáo say đắm gọi người yêu và thổ lộ tâm tình cùng nàng trong những đêm trăng sáng trên các triền núi cao”.

Người Mông quan niệm “con trai không biết thổi sáo, khó lấy vợ”. Có lẽ vì vậy mà hầu hết các chàng trai Mông đều biết thổi sáo. Và từ đời này sang đời khác, đồng bào Mông luôn trân trọng và gìn giữ sáo Mông. Ngày xuân, tiếng sáo trầm bổng,  dìu dặt cất lên là lời mời gọi du khách gần xa đến các bản làng của đồng bào Mông trải nghiệm niềm vui và khát vọng hạnh phúc, vươn lên của đồng bào./