Tơợ mưy râu tơơm chặt vaih coh crâng, tươc đâu, bâc đhanuôr ơy đơơng chô ươm choh coh bhươn đông đay đơơng chô bh’nơơn liêm dal, chrooi pa xoọng pa xiêr đha rưt. Mưy ooy đợ bh’rợ nâu năc choom moon tươc pr’loọng đông anoo A Rất Thưng coh vel A Dinh, chr’val Chà Vàl, chr’hoong Nam Giang.

PV: Hơnh deh anoo A Rất Thưng! Chăp hơnh anoo ting pâh đhị g’luh prá xay bêl đâu.

Xoọc bêl coh da ding k’coong bâc ngai lêy pay k’rong choh crâng lâng tơơm cha p’lêê đoọng pa dưr pr’ăt tr’mung, hâu tu anoo lêy pay choh tơơm Rang ray cậ?

NV: Tơơm Rang ray năc mưy râu gia vị đha hưm yêm âng manưih Cơ Tu. Râu tơơm nâu chr’năp dal đăh kinh tế năc vêy bâc ngai kiêng đươi. Lâh mơ, năc coh đồng bằng apêê châc lêy câl Rang ray bâc lâh mơ, hân đhơ cơnh đêêc coh đâu căh vêy bâc ngai choh, năc acu châc lêy choh lâng ươm bhrợ m’ma.

PV: Anoo tơợp choh bhrợ tơơm Rang ray nâu ha bêl?

NV: Acu tơợp ươm choh tơơm Rang ray tơợ c’moo 2015. Bêl đêêc acu t’mêê học xang Đại học căh vêy bơơn bhiệc bhrợ năc ặt coh đông ting ch’choh. Lêy tơơm Rang ray vêy bâc thị trường kiêng đươi lâng liêm glặp lâng plêệng k’tiêc coh đâu năc acu lêy k’rong choh bhrợ tơơm nâu.

PV: M’ma Rang ray anoo pay đăh ooy? Bhiệc lêy pay m’ma ha cơnh đoọng tơơm Rang ray dưr vaih liêm?

NV: M’ma Rang ray chặt vaih coh crâng bâc bhlâng. Râu tơơm nâu bâc chặt vaih đhị k’tiêc zr’lụ k’tiêc dz’dzong, đăn toọm đc. Vêy 2 cơnh lêy pay m’ma, mưy nặc châc lêy đơợ tơơm k’tứi ơy chặt vaih n’jộ pay đơơng chô choh. Lêy pay n’jộ bêl hân noo ha ọt căh cậ ha pruôt, oó n’jộ bêl hân noo ch’noọng p’răng pưih buôn răng chêêt. Bơr nặc, bêl c’xêê 4 vaih pô, p’lêê năc lêy pay đợ p’lêê griing đơơng chô ươm ooy chậu. Oó pay đợ cr’liêng nha nhuum, bêl ươm căh buôn chặtvaih. Ươm mơ 2, 3 c’xêê năc vaih hi la lâng n’jộ choh đhị bhươn.

PV: Đăh k’tiêc choh lâng plêệng ha cơnh đoọng choh tơơm Rang ray nâu ha noo?

NV: Tơơm Rang ray kiêng đhị zr’lụ k’tiêc độp dz’dzong, oó choh đhị k’tiêc gooh gooi. Tơơm kiêng đhị đha hư gâm ngut, oó crêê đhị la lâh p’răng. Choh tơợ c’xêê 11 tươc c’xêê 2 năc bêl liêm choom. Moon zr’nưm Rang ray buôn ma mung lâng dưr vaih liêm, doọ buôn răng chêêt. Choh lâng tưới ta luôn bêl tr’nơợp, đợ vaih hi la doọ dzợ tưới bâc.

PV: C’lâng choh bhrợ tơơm Rang ray nâu ha cơnh? Vêy cơnh lalay lâng choh zâp râu tơơm cha p’lêê lơơng?

PV: Moon zr’nưm, choh tơơm Rang ray cung cơnh choh zâp râu tơơm cha p’lêê lơơng cơnh pa neh, pih, t’boon. Ha dang pay cr’liêng năc bêl k’noọ ươm lêy pay lơi gruh lâng ươm ooy chậu. Cr’chăl tr’nơợp dzợ tưới ta luôn, đợ t’tưn vaih hi la doọ dzợ tưới bâc.

PV: Bhiệc zư lêy tơơm Rang ray xang bêl choh ha cơnh? Tơợ bêl choh tươc bêl choom pay đươi ha mơ đenh ha noo?

NV: Tơơm acoon căh cậ cr’liêng bêl pay đăh crâng chô choh, bêl tr’nơợp lêy tưới ta luôn, ha dang căh buôn chêêt. Xang bêl chặt vaih bâc hi la doọ dzợ tưới bâc, cung doọ vêy châc bón phân râu rị. Lâng tơơm acoon tơợ bêl pay chô choh tươc bêl choom pay đươi cung đâh, mơ 2, 3 c’xêê. Ha dợ lâng cr’liêng tơợ bêl ươm tươc bêl choom pay đươi cung bil k’dâng 1 c’moo.

PV: Ting lêy lâng choh zâp râu tơơm gia vị lơơng cơnh nghệ, a’hự năc choh Rang ray vêy râu liêm buôn lâng k’đhạp ha cơnh?

NV: Moon zr’nưm, choh tơơm Rang ray cung doọ lâh k’đhạp. ting lêy lâng choh zâp râu tơơm chr’noh lơơng cơnh a’hự căh cậ nghệ năc vêy râu lalay cơnh. Tơơm Rang ray kiêng đhị k’tiêc dz’dzong, ha dợ lâng tơơm a’hự căh cậ nghệ choom chặt vaih đhị k’tiêc gooh gooi. Coh da ding k’coong Nam Giang pr’đơợ plêệng k’tiêc liêm glặp đoọng choh Rang ray năc bhiệc zư lêy doọ bil bâc c’rơ g’lêê. Hi la t’viêng liêm ting đha hưm lâh mơ.

PV: 1 c’moo anoo pa câl k’dâng ha mơ t’nơơm, zên pa chô k’dâng ha mơ?

NV: Bêl tr’nơợp acu mưy ươm lâng choh đoọng đươi dua coh pr’loọng đông. Đợ t’tưn lêy coh thị trường kiêng đươi bâc năc acu bhrợ m’ma lâng pa câl đoọng ha ta mooi bâc đăh. Bêl bâc bhlâng ta mooi pay câl tươc k’ha riêng t’nơơm. Zâp bêl pa câl cơnh đêêc cung vêy pa chô mơ 10-15 ực đồng. Moon zr’nưm, tơợ bêl bhrợ bh’rợ nâu tươc đâu cung vêy pa chô lâh k’ha riêng ực đồng, pr’ăt tr’mung têêm ngăn lâh.

NV: Xọoc, vêy bâc đhanuôr kiêng tơợp bhrợ cha tơợ bhiệc choh Rang ray. Anoo vêy râu kiêng xay moon lâng đhanuôr Cơ Tu, lâh mơ năc apêê pr’zợc p’niên kiêng bhrợ cha tơợ tơơm Rang ray nâu?

NV: Choh tơơm Rang ray đơơng chô zên têêm ngăn. Đoọng choh tơơm Rang ray liêm choom, l’lăm năc lêy châc đhị k’tiêc liêm glặp dz’dzong, choh ooy chậu đoọng buôn âng đơơng pa câl, oó choh ooy k’tiêc xang nặc pay n’jộ đơơng chô choh buôn chêêt. Xọoc đâu mạng xã hội k’rơ, ahêê choom p’căh pa câl ooy FB, Zalo, Youtube... liêm buôn bhlâng. Ting cơnh acu, lêy pa câl đợ tơơm t’mêê ươm, oó pa câl đợ tơơm liêm ga măc ơy choh coh bhươn, đợ tơơm nâu đợc bhrợ m’ma, vaih p’lêê đoọng ươm bhrợ cớ.

PV: Ớ! Chăp hơnh ha noo A Rất Thưng ooy g’luh prá xay bêl đâu.

TRAO ĐỔI: “KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY RANG RAY”

Cây Rang ray, một loại cây gia vị mang hương vị rất đặc trưng ở vùng cao Quảng Nam, được thị trường ưa chuộng. Từ loại cây mọc tự nhiên trong rừng, đến nay, nhiều bà con đã đưa về ươm trồng trong vườn, đồi nhà mình, cho hiệu quả kinh tế cao, góp phần xoá đói giảm nghèo. Một trong số đó phải kể đến hộ anh A Rất Thưng ở thôn A Dinh, xã Chà Vàl, huyện Nam Giang. Trong chuyên mục “Bàn cách làm ăn” hôm nay, PV A Viết Sĩ có cuộc trao đổi với anh A Rất Thưng về kỹ thuật trồng và chăm sóc cây Rang ray

PV: Xin chào anh A Rất Thưng! Rất vui được anh nhận lời tham gia cuộc phỏng vấn này.

Trong khi ở miền núi, nhiều người chọn đầu tư trồng rừng và cây ăn quả để phát triển kinh tế, tại sao anh lại chọn trồng cây Rang ray ?

NV: Cây Rang rang là một loại gia vị đặc trưng của người Cơ Tu. Loại cây này có triển vọng mang lại hiệu quả kinh tế do được nhiều người ưa chuộng. Đặc biệt, ở dưới đồng bằng họ tìm mua Rang ray rất nhiều nhưng lúc đó ở trên này  chưa nhiều người trồng nên tôi tìm hiểu trồng và ươm giống.

PV: Anh bắt đầu trồng cây Rang ray từ khi nào?

NV: Tôi bắt đầu ươm và trồng cây Rang ray từ năm 2015. Khi đó tôi vừa mới tốt nghiệp Đại học chưa tìm được việc làm nên ở nhà làm mô hình kinh tế trồng trọt. Thấy cây Rang ray được thị trường ưa chuộng lại phù hợp với khí hậu, đất đai ở vùng núi nên tôi quyết định đầu tư trồng loại cây này.

PV: Giống cây Rang ray mình lấy ở đâu? Việc lựa chọn giống như thế nào để cây Rang ray phát triển tốt?

NV: Giống cây Rang ray mọc ở rừng tự nhiên rất nhiều. Loại cây này chủ yếu mọc ở vùng đất ẩm, gần khe suối. Có 2 cách để lấy giống, một là tìm mấy cây con mọc tự nhiên rồi nhổ về trồng. Chú ý khi lấy giống phải  chọn mùa đông hoặc mùa xuân, chứ nhổ vào mùa hè khô nóng cây dễ chết. Hai là, vào khoảng tháng tư cây trổ bông, ra trái, khi đó lấy trái già về lột vỏ và ươm vào chậu. Lưu ý là không lấy hạt còn non, ươm sẽ khó nảy mầm. Ươm khoảng 3, 4 tháng thì cây ra lá và khi đó nhổ từ chậu mang ra trồng tại vườn.

PV: Yêu cầu về đất trồng và khí hậu đối với cây Rang ray như thế nào, thưa anh?

NV: cây Rang ray ưa chuộng vùng đất hơi ẩm, không nên trồng ở đất khô ráo quá. Cây thích hợp với khí hậu mát mẻ, tránh ánh nắng trực tiếp. Nên trồng từ tháng 11 đến tháng 2 là đẹp. Nói chung, Rang ray dễ sống và phát triển rất tốt, ít khi bệnh hay chết. Chỉ khi mới trồng còn tưới thường xuyên, từ khi mọc lá rồi không phải tưới nhiều nữa nên rất khoẻ.

PV: Quy trình trồng cây Rang ray như thế nào? Có khác gì so với trồng các loại cây ăn quả khác?

NV: Nói chung, trồng cây Rang ray cũng giống như trồng các loại cây ăn quả khác như mít, bưởi, lòn bon thôi. Nếu lấy hạt, thì trước khi ươm cần bóc vỏ ngoài ra và ươm vào chậu đất tơi xốp. Thời gian đầu nên tưới thường xuyên vào sáng và chiều. Đến khi cây mọc lá nhiều rồi thì cũng không phải tưới nhiều nữa.

PV: Cách chăm sóc cây Rang ray sau khi trồng như thế nào? Từ khi trồng đến khi thu hoạch khoảng bao lâu, thưa anh?

NV: Cây con hay hạt khi lấy từ rừng về trồng, thời gian đầu nên tưới thường xuyên, nếu không cây dễ chết. Sau khi cây mọc nhiều lá rồi thì không phải tưới gì nhiều, cũng không cần bón phân gì cả, chỉ cần tưới đều cây sẽ phát triển t tốt. Đối với cây con từ khi trồng đến khi lấy lá sử dụng cũng rất nhanh, chỉ khoảng vài tháng. Còn đối với hạt thì từ khi ươm cho đến khi sử dụng được lá cũng phải mất khoảng 1 năm.

PV: So với trồng các loại cây gia vị khác như nghệ, gừng thì trồng Rang ray có những thuận lợi và khó khăn gì?

NV: Nói chung, trồng cây Rang rây cũng không khó khăn nhiều. So với trồng các loại cây khác như gừng hay nghệ thì có khác đôi chút. Cây Rang ray thì ưa vùng đất ẩm hơn, còn cây gừng hay nghệ thì có thể mọc ở điều kiện đất đai, khí hậu khô ráo hơn. Ở vùng núi Nam Giang điều kiện đất đai, khí hậu rất thích hợp với cây Rang ray nên việc chăm sóc không tốn nhiều công sức. Lá càng xanh tươi thì sẽ càng thơm ngon.

PV: 1 năm trung bình anh bán ra khoảng bao nhiêu cây, thu nhập khoảng bao nhiêu?

NV: Đúng là lúc đầu tôi chỉ ươm và trồng nhỏ lẻ, chủ yếu phục vụ cho gia đình. Về sau thấy nhu cầu thị trường ngày càng ưa chuộng cây này nên tôi nhân giống và bán cho khách hàng ở nhiều nơi. Thời điểm cao có khi khách đặt mua cả trăm giống cây. Mỗi lần bán như vậy mang lại thu nhập từ 10-15 triệu. Nói chung, từ khi bắt đầu làm mô hình này đến nay cũng thu về cả trăm triệu đồng, cuộc sống gia đình ổn định hơn.

PV: Hiện, có nhiều bà con muốn khởi nghiệp từ trồng cây Rang ray. Anh có chia sẻ gì đối với bà con Cơ Tu, đặc biệt là các bạn trẻ muốn khởi nghiệp từ mô hình trồng cây Rang ray?

NV: Trồng cây Rang ray cho thu nhập ổn định. Để trồng cây Rang ray cho hiệu quả kinh tế cao, trước tiên cần tìm vùng đất phù hợp có độ ẩm, nên trồng vào chậu để dễ vận chuyển trao đổi buôn bán, chứ trồng trực tiếp vào đất rồi nhổ lên trồng lại cây khó sống. Hiện nay mạng xã hội phát triển mạnh nên mình có thể quảng bá sản phẩm trên FB, Zalo hoặc Yotube... rất thuận lợi trong việc bán sản phẩm. Theo tôi chỉ nên bán những cây mới ươm, còn những cây lớn đã trồng ở vườn thì giữ lại để sau này ra trái mình còn lấy ươm để bán nữa.

PV: Vâng! Cảm ơn anh A Rất Thưng về cuộc trò chuyện này!