Cr’nọo bh’rợ nâu năc ơy zooi đhanuôr Xơ Đăng jưah pa dưr dal thu nhập, jưah chroi k’rong zư lêy crâng lâng zư lêy rau liêm choom sinh học. Nâu bơơn lêy năc c’lâng ha dưr kinh tế pa têệt lâng môi trường liêm choom zr’lụ da ding ca coong

Anoo An Phú, 40 c’moo, ma nưih Xơ Đăng, ặt đhị vel Long Lá, chr’val Măng Ri (chr’hoong Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum ty) nắc muy coh pazêng pr’loọng tr’haanh đăh bh’rợ đươi tơợ pr’đơợ âng crâng đoọng choh tơơm sâm Ngọc Linh, pa dưr pr’ặt tr’mông liêm choom. Tơợ c’moo 2014, anoo nắc tơợp choh cr’liêng m’ma sâm coh gâm âng crâng Ngọc Linh. Tơợ lâh 10 c’moo choh bhrợ t’bhưah, tước nâu kêi anoo vêy mơ 2 héc ta sâm lâng zập ruh c’moo lalay.

Xay moon đăh đhr’năng choh sâm, anoo An Phú đoọng năl tơơm chr’noh nâu choom ma mong đhị gâm âng crâng abhuy, đhị vêy dzệp dzong ta luôn lâng hi la crâng vaih cơnh k’tiếc nhuum, tr’ang p’răng mơ liêm. Ma nưih choh năc ta luôn n’jộ lơi bhơi, cha groong a mọ cặp pa hư, zư liêm k’tiếc nhuum coh crâng lâng k’rang đoọng tơơm vaih pô, boong p’lêê vaih cr’liêng m’ma. Zập c’moo, anoo zêng ma ươm m’ma đoọng cho t’mêê căh cơ pa câl đoọng ha ngai kiêng câl choh, pa chô thu nhập z’zăng đoọng ha pr’loọng đong, anoo An Phú moon:

“Đảng lâng Nhà nước pa đớp bh’rợ zư lêy crâng, a cu doọ đơc vaih đhr’năng pa hư crâng. Đhanuôr năc muy choh sâm Ngọc Linh coh gâm âng crâng. Bêl choh năc zư lêy sâm, zư lêy crâng. Bh’rợ zư lêy crâng năc lêy moọt ooy crâng ta luôn. Zr’lụ n’đoo đhanuôr buôn lướt chô năc xay moon, pa hay ta luôn. Lêy xay moon đhậu  bhưah đoọng ha đhanuôr năl, pazêng zr’lụ nâu oọ moọt col pay n’loong căh cơ zập cr’van tơợ crâng”.

Chr’val Măng Ri xoọc chô ooy tỉnh Quảng Ngãi tơợ ơy pa zưm bơr chr’val Măng Ri lâng Đắk Ring âng chr’hoong Tu Mơ Rông (Kon Tum ty). Đhị đâu, bhiệc pa dưr sâm Ngọc Linh coh gâm âng crâng xoọc t’vaih c’lâng bhrợ cha t’mêê đoọng ha đhanuôr. Chính quyền chr’val xoọc k’đươi tỉnh bhrợ t’vaih trung tâm k’đhơợng lêy lâng zư lêy gen sâm pa têệt lâng đơn vị sự nghiệp công lập, đoọng zư m’ma lâng pa chăp lêy pa dưr pr’đươi tơợ za nươu.

T’cooh Phạm Xuân Quang, Chủ tịch UBND chr’val Măng Ri đoọng năl, đợ sâm xoọc dzợ m’bứi, pa bhlầng nắc đhr’năng tự nhiên đươi cơnh đêêc nắc chr’năp căh ơy dal. Chr’val rơơm zập đề tài khoa học, cơ sở bhrợ têng ghit lâng t’nooi chr’năp pr’đươi bơơn bhrợ vaih zooi tơơm sâm lalua vaih năc pr’đươi bha lầng. T’cooh Quang moon:

“Azi k’rong ooy bhrợ pa dưr, zư lêy, choh, k’rang, k’đhơợng lêy lâng zư lêy crâng, pa bhlầng nắc tơơm sâm Ngọc Linh. Bh’rợ t’hước tước lêy Măng Ri năc trung tâm pa dưr tơơm za nươu bha lầng âng tỉnh. Chr’val zooi đhanuôr choh bhrợ t’bhưah, pa dưr zập đề án pa dưr tơơm za nươu lâng zập pr’đươi đoọng pa dưr dal chr’năp sâm Ngọc Linh. Lêy tơợ pr’đơợ năc đoo, năc t’bhưah zập cr’noọ bh’rợ kinh tế pa têệt lâng k’đhơợng, zư lêy crâng lâng za nươu”.

Tỉnh Quảng Ngãi vêy pr’đơợ pleng k’tiếc liêm choom đoọng pa dưr bấc rau tơơm za nươu chr’năp, coh đêêc vêy tơơm sâm Ngọc Linh. Nâu năc c’lâng lướt đanh mâng, jưah pa dưr dal thu nhập đoọng ha đhanuôr, jưah zư lêy bấc cơnh sinh học lâng pa dưr pr’đơợ liêm choom âng zr’lụ da ding Trường Sơn. Tỉnh xoọc xay bhrợ nông nghiệp công nghệ pa têệt lâng tơơm za nươu, tơơm lâm nghiệp lâng zập pr’đươi đơơng chr’năp lalay âng vel đong.

Xọoc đâu prang tỉnh vêy k’nặ 9.800 héc ta tơơm za nươu, coh đêêc lâh 2.900 héc ta năc sâm Ngọc Linh. Bấc zr’lụ bhrợ têng đươi dua công nghệ dal ơy dưr vaih, pa dưr chr’năp pr’đươi dzooc 1,5 tước 2 chu lâng choh bhrợ cơnh c’xu.

T’cooh Nguyễn Văn Nam, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh Quảng Ngãi đoọng năl, đhanuôr lâng doanh nghiệp xoọc đươi dua hệ sinh thái chr’năp lalay đhị zr’lụ Ngọc Linh đoọng pa dưr sâm. Tơơm sâm muy ma mông coh gâm âng crâng a bhuy, crâng dal 1.500 mét năc a têh, dzệp dzong lâng k’tiếc nhuum cơợng. Tu cơnh đêêc, kiêng vêy bơơn bh’nơơn kinh tế tơợ sâm, lalăm năc zư lêy crâng. T’cooh moon pa xoọng nắc prang tỉnh xoọc vêy mơ 16.000 héc ta zập pr’đơợ pháp lý đoọng choh sâm Ngọc Linh:

“Azi xoọc ra pặ cấp, ra pặ quyền, ra pặ đăh cha mêệt lêy coh lâm nghiệp, kiểm lâm. Vel đong n’đoo căh ơy năl ghit, a zi vêy c’bhuh ma nưih đâh tước zooi. Sâm Ngọc Linh muy ma mông coh gâm âng crâng, k’tiếc nhuum cơợng, k’tiếc dzệp ta luôn lâng da ding dal 1.500 năc a têh. Tu cơnh đêêc, đhanuôr cung cơnh doanh nghiệp, lalăm kiêng vêy bh’nơơn tơợ sâm Ngọc Linh, năc lêy bơơ bhnơơn đăh zư lêy crâng”.

Đhanuôr lâng pr’zơc da dêr, lâng c’lâng ha dưr đanh mâng pa têệt lâng crâng, sâm Ngọc Linh xoọc vaih năc muy c’lâng bhrợ cha liêm choom đươi tơợ crâng abhuy, t’vaih c’lâng bhrợ cha t’mêê đoọng ha đhanuôr zr’lụ da ding ca coong Quảng Ngãi./.

NGƯỜI DÂN VÙNG CAO QUẢNG NGÃI BIẾN “RỪNG XANH” THÀNH SINH                                                         KẾ XANH                                                        

Tại vùng cao tỉnh Quảng Ngãi, người dân đang từng bước khai thác lợi thế rừng già để phát triển cây dược liệu, đặc biệt là trồng dưới tán rừng tự nhiên. Mô hình này giúp đồng bào Xơ Đăng vừa tăng thu nhập, vừa góp phần bảo vệ rừng và giữ gìn đa dạng sinh học. Đây được xem là hướng phát triển kinh tế gắn với môi trường đầy tiềm năng cho khu vực miền núi

Anh A Phú, 40 tuổi, người Xơ Đăng, ở thôn Long Lá, xã Măng Ri (huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum cũ), là một trong những hộ tiêu biểu đã biến “rừng xanh” thành sinh kế xanh nhờ cây sâm Ngọc Linh. Từ năm 2014, anh bắt đầu gieo những hạt sâm đầu tiên dưới tán rừng Ngọc Linh. Sau hơn 10 năm mở rộng, đến nay anh đã có khoảng 2 héc ta sâm với nhiều độ tuổi khác nhau.

Chia sẻ về quá trình trồng sâm, anh A Phú cho biết loài cây này chỉ sống được dưới tán rừng tự nhiên, nơi có đủ mùn rừng, độ ẩm và ánh sáng phù hợp. Người trồng phải thường xuyên dọn cây đổ, chống chuột phá hoại, giữ ẩm bằng lớp mùn rừng và chăm sóc để cây ra hoa, kết hạt. Mỗi năm, anh đều tự ươm giống để trồng mới hoặc bán cho người có nhu cầu, tạo nguồn thu đáng kể cho gia đình. Anh A Phú nói:

“Đảng và Nhà nước giao nhiệm vụ bảo vệ rừng, tôi không để xảy ra tình trạng xâm hại rừng. Người dân chỉ được trồng sâm Ngọc Linh dưới tán rừng. Khi trồng thì phải bảo vệ sâm, bảo vệ cây rừng. Công tác bảo vệ rừng đòi hỏi phải tuần tra thường xuyên. Khu vực nào có người vào thì mình phải tuyên truyền, nhắc nhở ngay. Phải tuyên truyền rộng rãi để bà con hiểu, những khu vực này tuyệt đối không được phát dọn hay tác động vào rừng”.

Xã Măng Ri hiện thuộc tỉnh Quảng Ngãi sau khi hợp nhất hai xã Măng Ri và Đắk Ring của huyện Tu Mơ Rông (Kon Tum cũ). Tại đây, việc phát triển cây sâm Ngọc Linh dưới tán rừng đang mở ra hướng làm ăn mới cho người dân. Chính quyền xã đang đề xuất tỉnh thành lập trung tâm quản lý và bảo tồn nguồn gen sâm gắn với đơn vị sự nghiệp công lập, nhằm lưu giữ giống gốc và nghiên cứu phát triển sản phẩm từ dược liệu.

Ông Phạm Xuân Quang, Chủ tịch UBND xã Măng Ri cho rằng sản lượng sâm hiện còn ít, chủ yếu bán theo dạng tự nhiên nên giá trị chưa cao. Xã kỳ vọng các đề tài khoa học, cơ sở chế biến sâu và chuỗi giá trị sản phẩm được hình thành sẽ giúp cây sâm thực sự trở thành sản phẩm chủ lực. Ông nói:

“Chúng tôi tập trung vào phát triển, bảo tồn, trồng, chăm sóc, quản lý và bảo vệ rừng, đặc biệt là cây sâm Ngọc Linh. Mục tiêu là xác định Măng Ri là trung tâm phát triển dược liệu của tỉnh. Xã hỗ trợ bà con mở rộng vùng trồng, xây dựng các đề án phát triển dược liệu và các sản phẩm để nâng cao giá trị và thương hiệu sâm Ngọc Linh. Dựa trên cơ sở đó, sẽ nhân rộng các mô hình kinh tế gắn với quản lý, bảo vệ rừng và dược liệu”.

Tỉnh Quảng Ngãi có điều kiện tự nhiên phù hợp để phát triển nhiều loại dược liệu quý, trong đó có sâm Ngọc Linh. Đây là hướng phát triển bền vững, vừa nâng cao thu nhập cho người dân, vừa bảo tồn đa dạng sinh học và phát huy lợi thế vùng núi Trường Sơn. Tỉnh đang triển khai nông nghiệp công nghệ cao gắn với dược liệu, cây lâm nghiệp và các sản phẩm đặc thù của địa phương.

Hiện toàn tỉnh có gần 9.800 héc ta dược liệu, trong đó hơn 2.900 héc ta là sâm Ngọc Linh. Nhiều vùng sản xuất ứng dụng công nghệ cao đã hình thành, nâng giá trị sản phẩm lên 1,5 đến 2 lần so với canh tác truyền thống.

Ông Nguyễn Văn Nam, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh Quảng Ngãi, cho biết người dân và doanh nghiệp đang tận dụng hệ sinh thái đặc thù ở khu vực Ngọc Linh để phát triển sâm. Cây sâm chỉ sống dưới tán rừng tự nhiên, ở độ cao từ 1.500 mét trở lên, độ ẩm lớn và lớp mùn dày. Vì vậy, muốn có được hiệu quả kinh tế từ sâm, trước hết phải bảo vệ rừng. Ông nói thêm rằng toàn tỉnh hiện có khoảng 16.000 héc ta đủ điều kiện pháp lý để trồng sâm Ngọc Linh:

“Chúng tôi tích cực hỗ trợ việc phân cấp, phân quyền, phân định thẩm quyền trong lâm nghiệp, kiểm lâm. Địa phương nào bỡ ngỡ, chúng tôi có lực lượng hỗ trợ ngay. Sâm Ngọc Linh chỉ sống dưới tán rừng, có độ mùn cao, độ ẩm lớn và độ cao từ 1.500 mét trở lên. Vì vậy, dân cũng như doanh nghiệp, trước khi muốn có thành quả từ sâm Ngọc Linh, phải đạt được thành quả về bảo vệ rừng”.

Với định hướng phát triển bền vững gắn với rừng, sâm Ngọc Linh đang trở thành một “sinh kế xanh”, mở ra tương lai mới cho đồng bào vùng cao Quảng Ngãi./.