Bêl ahay, pr’loọng đông anoo A Lăng Lơ, cóh chr’val k’noong k’tiếc Ch’ơm, chr’hoong k’coong ch’ngai Tây Giang, tỉnh Quảng Nam chóh lấh 1 hécta đẳng sâm, hân đhơ cơnh đêếc, tước hân noo bơơn bhrợ cắh choom bơơn pa câl, tu zên pa câl cắh têêm ngăn. Bấc c’moo chô ooy đâu, tu vêy zâp Hợp tác xã p’têết pa zưm, câl pay bh’nơơn pr’đươi, bhiệc pa câl tơơm zanươu ơy têêm ngăn lấh. Ting cơnh anoo A Lăng Lơ, đẳng sâm nắc râu tơơm chr’nóh buôn chóh, bơơn zư lêy, phân bón, bhrợ bhơi k’tang, xang lấh 2 c’moo nắc vêy choom bơơn bhrợ. Xọoc đâu, pr’loọng đông anoo Lơ chóh k’noọ 4 hécta tơơm đẳng sâm, zên pa chô k’dâng 100 ực đồng đhị mưy c’moo. Anoo A Lăng Lơ  moon, đhanuôr Cơ Tu cóh Tây Giang bêl ahay mưy bhrợ ha rêê ha lai, lướt cóh crâng k’coong, bhrợ ruộng chuôr hân đhơ cơnh đêếc cung zâp cha a’năm. Nâu cơy, tu vêy chóh bhrợ t’bhứah bh’rợ chóh đẳng sâm, pr’ắt tr’mung đhanuôr bơơn pa dưr lấh mơ.

Đhị chr’val Ch’ơm, chr’hoong Tây Giang, zâp pr’loọng đhanuôr zêng chóh đẳng sâm lâng pa zêng k’tiếc bhứah lấh 200 hécta. Lấh mơ, đhanuôr dzợ chóh bấc râu tơơm zanươu lơơng cơnh: Ba kích, sa nhân, đinh lăng, sa nhân, táo mèo... Xọoc, Hợp tác xã Nông dược - Trường Sơn Xanh ặt đhị chr’val A Tiêng, chr’hoong Tây Giang câl pay bh’nơơn pr’đươi đoọng ha zâp pr’loọng đông 2 chr’val Ga Ry lâng Ch’ơm. T’coóh Vũ Văn Khải, Giám đốc Hợp tác xã Nông - Dược Trường Sơn Xanh đoọng năl: Hợp tác xã ơy bhrợ pa dưr zr’lụ đông bhrợ têng, đhị đợc p’cắh bh’nơơn pr’đươi sâm, bhrợ zâp pr’đươi cơnh cao đẳng sâm, sâm hầm a’tứch, đẳng sâm troọm lâng đác g’dợ, trà chi đhung đẳng sâm... pa câl ooy thị trường. Zâp c’moo, Hợp tác xã Nông - Dược Trường Sơn Xanh pa zưm lêy câl pay lấh 30 tấn đẳng sâm âng đhanuôr Cơ Tu.

Đh’rứah lâng zâp pr’loọng đông chóh tơơm zanươu, HTX Nông lâm nghiệp Thiên Bình, chr’hoong Tây Giang dzợ âng đơơng m’ma chr’nóh lâng zooi đhanuôr cala pay bh’nơơn pr’đươi. HTX Thiên Bình vêy 11 cha nặc, lấh mơ nắc manứih Cơ Tu. Xoọc, HTX vêy bhươn ươm m’ma bhứah 1.500 mét vuông, choom ươm bhrợ 4000 r’bhâu tơơm m’ma ba kích bhrộ zâp c’moo. Đoọng zooi đhanuôr bhrợ pa dưr kinh tế ha bh’nơơn pr’đươi, HTX Thiên Bình k’rong câl bấc râu máy móc đoọng ha bhiệc bhrợ têng, xúah pa liêm, bhrợ pa goóh pr’đươi zanươu, máy troọm đợc lâng lọc pay búah ba kích, đẳng sâm. Tu cơnh đêếc, zên pa câl ba kích dưr dzoọc tơợ 400 - 500 r’bhâu đồng đhị mưy ký.

Đhị chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam vêy 12 bh’rợ HTX lâng 50 tổ hợp tác chóh tơơm zanươu, lấh mơ nắc đẳng sâm lâng ba kích, bhrợ đoọng bhiệc bhrợ ha bấc apêê pa bhrợ. tơợ tơơm zanươu, đhanuôr Cơ Tu cóh đâu ơy dưr zi lấh đha rứt, bấc pr’loọng đông bhrợ cha k’van lâng zên pa chô zâp c’moo k’ha riêng ực đồng./.

Người Cơ Tu làm giàu nhờ ba kích, đẳng sâm

Từ lâu, các loại cây dược liệu như ba kích, đẳng sâm… đã trở nên quen thuộc với đồng bào Cơ Tu ở huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam. Loài giống chuẩn, chế độ canh tác hoàn toàn tự nhiên nên ba kích, đẳng sâm nơi đây càng quý giá hơn. Nhờ đó, nhiều hộ Cơ Tu đã thoát nghèo, vươn lên làm giàu nhờ các loại cây dược liệu này.

Trước đây, gia đình anh A Lăng Lơ, ở xã biên giới Ch’ơm, huyện miền núi Tây Giang, tỉnh Quảng Nam trồng hơn 1 héc ta đẳng sâm nhưng đến mùa thu hoạch không bán được vì giá cả bấp bênh. Mấy năm trở lại đây, nhờ các Hợp tác xã liên kết, bao tiêu sản phẩm, đầu ra của cây dược liệu đã ổn định hơn. Theo anh A Lăng Lơ, đẳng sâm là loại cây dễ trồng, được chăm sóc, phân bón, làm cỏ, sau hơn 2 năm là cho thu hoạch. Hiện nay, gia đình anh Lơ trồng gần 4 héc cây đẳng sâm, thu nhập khoảng 100 triệu đồng/ năm. Anh A Lăng Lơ chia sẻ, đồng bào Cơ Tu ở Tây Giang trước đây chủ yếu lên rừng làm nương rẫy, trồng thêm cây lúa nước nhưng cũng chỉ đủ ăn qua ngày. Giờ đây, nhờ mở rộng mô hình trồng cây đẳng sâm, cuộc sống bà con được nâng lên rất nhiều.

Tại xã Ch'Ơm, huyện Tây Giang, tất cả các hộ dân đều tham gia trồng đẳng sâm với tổng diện tích hơn 200 héc ta. Ngoài ra, bà con còn trồng nhiều loại cây dược liệu khác như: Ba kích, sa nhân, đinh lăng, sa nhân, táo mèo… Hiện, Hợp tác xã Nông dược- Trường Sơn Xanh đóng tại xã A Tiêng, huyện Tây Giang đứng ra liên kết, tiêu thụ sản phẩm cho các hộ ở 2 xã GaRy và Ch’ Ơm. Ông Vũ Văn Khải, Giám đốc Hợp tác xã Nông - Dược Trường Sơn Xanh cho biết: Hợp tác xã đã xây dựng khu nhà sơ chế, quầy trưng bày sản phẩm sâm, chế biến các sản phẩm như cao đẳng sâm, sâm hầm gà, đẳng sâm ngâm mật ong, trà túi lọc đẳng sâm… đưa ra thị trường tiêu thụ. Mỗi năm, Hợp tác xã Nông - Dược Trường Sơn Xanh liên kết, thu mua trên 30 tấn đẳng sâm của bà con Cơ Tu.

Cùng các hộ gia đình tham gia trồng dược liệu, HTX Nông lâm nghiệp Thiên Bình, huyện Tây Giang còn cung cấp cây giống và giúp bà con bao tiêu sản phẩm. HTX Thiên Bình có 11 thành viên, chủ yếu là người Cơ Tu. Hiện, HTX có vườn ươm cây giống rộng 1.500m2, có thể ươm tạo 400.000 cây giống ba kích tím mỗi năm. Để giúp bà con tăng giá trị kinh tế cho nông sản, HTX Thiên Bình đầu tư mua sắm nhiều loại máy móc phục vụ việc sơ chế, rửa, sấy nông sản, máy ngâm ủ và lọc rượu ba kích, đẳng sâm. Nhờ đó, giá ba kích đã tăng lên 400 - 500 nghìn đồng/kg.

Tại huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam có 12 mô hình Hợp tác xã và 50 tổ hợp tác trồng cây dược liệu, chủ yếu là cây đẳng sâm và ba kích, giải quyết việc làm cho nhiều lao động. Từ cây dược liệu, đồng bào Cơ Tu nơi đây đã vươn lên thoát nghèo, nhiều hộ làm giàu với thu nhập mỗi năm hàng trăm triệu đồng./.