Dak padang ilimo, đao duc : peih tabiak meng dom bruk ngak sit di abih.

Meng hatai sahaneng piah pato pakai dao duc, jalan diukrai siam ka anek bhik ye amaik ame brei ngak kreih camin hadah, nan ye, amuk Phạm Trần Tố Hằng daok di quận Long Biên, Hà Nội tuk halei jeng caik hatai tal dom bruk ngak, dom panuac ndom di drei piah ka anek bhik ngak tui. Meng hatai sahaneng saong jalan pato pakai yau nan, dom urang anek di amuk hu jeng menuac jeng urang saong thau anit ranam gauk. Sang amuk jeng lac sa dalam dom sang ilimo hadah krah di ban, hu mikva puk paga anit ranam, pok je. Klah rabha ka bruk pato pakai anek bhik, amuk Hang brei thau, ini lac bruk ngak gam gam meng tuk anek daok sit. Amuk pato anek meng dom bruk sit di abih yau : bruk salam, bruk nao mai daok dang, angui cuk…saong ini lac dom bruk amuk hu bac meng amaik ame drei:“ drei caong khik adat cambat di urang Biet njauk khik meng dom kadha sit di abih, yau nan ye, dalam sang kol dahlak, bruk sit abih di dom taco sit tuk tame huak njauk daa ong amuk, amaik ame blaoh meng huak. Ame dahlak hu pato kol dahlak saong dom anek taco hatai hy sinh saong bruk kham merat, yau nan ye, urak ini, kol dahlak jeng hu pato pakai dom anek yau nan, thau dang eng angaok dua gah takai  di drei saong brei  thau kham merat.

Meng dalikan di sang amuk Tố Hằng mboh lac, bruk pato pakai ilimo, dao duc njauk ngak dahlau meng dalam sang. Kayua yaok urang dalam xa hoi jeng lac sa urang dalam sang. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trịnh Hoà Bình, Viện Xã hội học mboh lac, khik ramik saong khik kajap giá trị đạo đức di sa xã hội hu peih tabiak meng bruk khang kajap di yaok sang. Sang urang Biet Nam meng rai ini tapa rai deih hu pataom dom ilimo bangsa gheih mekre yau : thau dar phuan ong amuk, amaik ame, adei saai njauk gauk, diuk pasang anit vranam gauk gauk…meng nan, ngak jeng dom chuan muc dao duc saong jeng jalan diukrai dalam sang. Dom ilamu gheih mekre nan hu paglaong dalam raidiuk harei ini, daong pacang bruk patrun dao duc, jalan diukrai. Dalam sang, yaok urang njauk hu pato pakai meng tuk daok sit brei thau khang kadang, khang hatai methuh haong dom bruk jhak saong plaih ngak pandik harao urang karei. PGS, TS Trịnh Hòa Bình ndom lac :Njauk peih ngak dom chức năng cơ bản abih di baoh sang, chức năng tình cảm di dom urang dalam sang, takik di abih jeng pato pakai hu yau nan, urang thau plaih ruak trak di xã hội, tuk urang gaok dalam raidiuk. Pato pakai di sang njauk iek praong jang bruk pato menuac.

Meyah baoh sang hu iek yau nền móng ka bruk ngak jeng dao duc yaok anek menuac ye bruk ba tame, tani tanat saong pathau khan dom yaom glaong, dom chuan muc di dao duc urak ini oh var hu labik dang di sang bac. Tui ilamu di rilo thun ngak bruk pato megru, amuk Hoàng Thị Lý, Phó akaok Sở pato megru tinh Khanh Hoa, sang bac lac labik drak dom athar ilimo camereip rik daong ngak jeng nhan cach, pasiam hatung hatai anek menuac. Min, caong khin ngak hu bruk ini, pak dalam sang bac bruk pilih ruah, biên soạn tapuk, jalan pato pakai brei hu caik hatai sangka. Urak ini, pato pakai dao duc dalam sang bac oh ka dalam yau nan ye, dom rairah ranaih jeng daok kurang dom ilamu piah yam tapa dom bruk karei di gauk dalam raidiuk. Dalam tuk nan, ilamu diukrai di rairah ranaih oh njauk lac pato di akhan tapuk bo njauk tapa bruk ngak, tapa raidiuk, meng di nan piah ngak jeng nhan cach ka dom adei. Amuk Hoàng Thị Lý  caong khin lac:Padang rilo kalup kapul, peih rilo bruk ngak piah ka dom adei hu taom gaok, klah rabha ilamu, meng di nan dom adei thau anit, thau pachreih gauk saong thau pasiam rup drei. Meyah kol drei tok sangka tal khan tapuk, tal ly thuyet saoh bo oh caik ka dom adei mboh hu dom bruk suan piah pacang cakak, dom bruk siam piah bac megru, piah so sanh saong mbeik veik rup drei ye dahlak mboh biak kan. Kayua dahlak sahaneng lac, taong abih jeng mai meng dom adei, dom adei brei gaok, brei thau mbeik veik meng jak jeng hu.

Taphia di nan, tui dom urang roh duah, langiu baoh sang saong sang bac ye xa hoi jeng lac sa binah ngak jeng dao duc ka yaok urang. Xa hoi njauk ngak tabiak pren khang  dư luận tui jalan siam piah ka yaok urang hu jalan diukrai siam, lagaih, thau klah rabha, rik pren saong bhapbini dalam dom bruk ngak praong, jum pataom saong kham merat dak padang riadiuk ilimo, siam mekre, methuh haong dom bruk jhak, suy thoai dao duc. PGS.TS Nguyễn Văn Cương, Hiệu trưởng sang bac Đại học ilimo Ha Noi ndom lac :Bruk  di kol drei anak tal lac bruk anek menuac saong nhan canh anek menuac. Pato pakai brei hai hoa meng akaok sahneng, hatung hatian saong rup pabhap. Bruk ngak di tukvak tal lac ngak habal pataom tame bruk dak padang anek menuac saong ba mbuan lagaih ka baoh sang Biet Nam patagok siam mekre. Nan lac kadha praong abih ka bruk cakrok kinh te – xa hoi Biet Nam.

Sa dalam dom bruk praong tuk peih ngak sarak Trung ương 5 mbang 8 lac dak padang anek menuac. 15 thun tapa, tuk pataom iek veik dom bruk ngak hu saong bruk njauk ngak dalam dak padang ilimo Biet Nam di tukvak tal ye bruk praong bo Dang saong karja drei pamaong tal jeng daok lac dak padang anek menuac. Dak padang anek menuac pak ini njauk thau lac dak padang hatung hatai saong nhan cach. GS.TS Đinh Xuân Dũng, Ủy viên Hội đồng lý luận Trung ương ndom lac :Ilimo saong chức năng di nyu njauk daong ka bruk dak padang saong pataom veik dom yaom glaong di urang Biet Nam dalam tukvak barau, bo di labik nan dahlak saneng lac njauk pataom hu 3 bruk oh neh atah gauk ye : sa lac khang hatai khik caga saong patagok dom yaom glaong mengkan siam mekre saong khang kajap di anek menuac Biet Nam; dua lac dah hatai tacei tabiak dom bruk oh lagaih dalam sajarah di anek menuac Biet Nam mengkan piah yam tapa nyu, piah pasiam veik saong dak padang anek menuac di tukvak barau; klau lac kham merat  pataom veik dom yaom glaong barau daok tamuh tabiak dalam bruk methuh biak kan kandah urak ini di anek menuac Biet Nam dalam bruk klak saong bruk barau, dom bruk barau saong bruk oh siam piah kol drei hu sa hinh mau barau di anek menuac Biet Nam, kayua ilimo padang tagok di harei hadei.

Ilimo, dao duc lac nền tảng tinh thần xã hội, yau nan ye njauk peih tabiak meng dom bruk sit di abih. Tui nan, padang anek menuac hu ilamu brei ngak dahlau meng dalam baoh sang, lac kreih camin di camin di ong, amuk, amaik, ame, dalam sang bac lac kreih camin di gru pato. Praong tabiak xa hoi, njauk hu bruk hadah krah di urang praong thun ngan saong uranaih, di pakat angaok ngan saong pakat ala. Yaok harei yaok urang kol drei hu diuk rai dalam anit ranam gauk, thau ngak tui dom quy dinh di adat hukum, ye dom bruk patrun gah ilimo, dao duc dalam xa hoi meda jhul lihik./.

Thúy Linh