Bimon Pô Klong Garai hu klau baoh bimon daok di angaok tabung đồi Trầu (phường Đô Vinh, TP. Phan Rang- Tháp Chàm), hu padang ngak di puac abap 13, akaok abap 14.

Yam tapa dom trun tagok di sajarah saong thun bilan, inem mek ini jeng daok khik tamo dom pandap panda saong yaom glaong meng kan di bein ilamo Cam.

Thun 1979, bimaong Pô Klong Garai hu Mentri Ilamo dak angan lac Inem mek pakat Negar, tal thun 2016 hu pok brei angan lac Inem mek Kiến trúc nghệ thuật pakat negar biak karei.

Njauk ndom tal abih di dom baoh bimon ini, lac baoh bimon praong, atah 13,8m, prong 10,7m, glaong 20,5m, gah dalam hu caik rup patau kakuh patao Pô Klong Garai (1151-1205).

Akaok thun 2024, rup patau kakuh hu Raja-ei brei angan lac Drap ar pakat negar, brei mboh ka yaom biak glaong di inem mek, ngak brei tagok jang dui pachreih ka labik mai tal inem krung.

Dang ala phun min labaih rituh thun pamong mai dom baoh bimon Cam yao klak, sa-ai Trần Văn Tài, sa urang tuai mai meng Hà Nội, brei thau lac sa-ai hu nao rilo tỉnh gah kreh negar meng Bình Định, Phú Yên tal Khánh Hòa piah mong iek dom baoh bimon kalan Cam, min baoh bimon Pô Klong Garai di Ninh Thuận lac labik daok tamo abih.

Mai tal ini, sa-ai Tài oh lac hu mong iek ilamu padang ngak bimon biak karei di urang Cam bo daok hu mong iek Drap ar pakat negar, duah thau dalam jang ka patao Pô Klong Garai, urang patao hu rilo prein yava ka bruk cak rok patagok mbang angui, padang ngak ribaong kraong ba aia daong ka bhap bani hu trei sil.

Ong Bá Văn Quyến, Duk Nghiệp vụ Miu-yim tỉnh Ninh Thuận, urang hu buh tabiak rilo thun roh duah ilamo Cam, khan lac Drap ar pakat negar rup patau patao Pô Klong Garai hu meng abap 16-17, hu papan kakuh Yoni, gheng kakuh Linga hu ngak jeng sa phù điêu meteh rup patau brei mboh thaik binguk di patao.

Tui dalikan, nan lac thaik binguk patao Pô Klong Garai hu ba drei tame rup patau kakuh yang Shiva. Rup patau kakuh patao Pô Klong Garai nan lac kadha sarak yaok klak biak quý hiếm, hu sarak biak tani tanat angaok patau sa thạch, hu ngak meng plaak tangin biak gheih, brei mboh ka thaik binguk Yang – Patao biak karei. Nan lac bruk pambuak gauk biak karei di Ấn Độ giáo saong hatai jia di puk palei, brei mboh ka vương quyền saong thần quyền yasa haong gauk.

Gam haong rup patau kakuh patao Pô Klong Garai, dalam gilang inem krung ilamo di urang Cam di tỉnh Ninh Thuận daok hu klau janih pandap karei hu brei angan lac Drap ar pakat negar nan lac Bia Hòa Lai hu meng puac abap 8, akaok abap 9; Bia Phước Thiện hu thun bilan puac abap 8, akaok abap 9; phù điêu patao Pô Rômê hu meng abap 17.  

Dua baoh mbia angaok nan urak ini daok hu khik ramik saong parang iek di Miu-yim tỉnh Ninh Thuận, daok phù điêu patao Pô Rômê daok hu khik di inem mek bimon Pô Rômê di xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước.

Yaok Drap ar pakat negar jeng ndung bak dom yaom dak rai sajarah, ilamo saong nghệ thuật biak karei, brei mboh ka rai diuk ilamo, hatai jia di urang Cam angaok bhum taneh Panduranga meng kan.

Muyim tỉnh Ninh Thuận urak ini lac labik daok khik piah rilo kadha sarak Cam hu yaom glaong, ngan haong dom bộ duah pataom pandap quý hiếm, siam gheih ka yaok vaktu cak rok patagok di ilamu sarak Chăm meng puac abap 8 tal abap 17.  

Mbluak di abih nan lac dom bộ duah pataom ka ilamu sarak patau yau: sarak akhar angaok patau, rup patau Bia, rup patau Kút... Jaik abih jeng lac dom kadha sarak meng asal, hu halaw gha mai meng dom palei Cam dalam tỉnh.

Dom kadha ini hu rilo phong cách nghệ thuật karei di gauk, tui jalan patui veik tui thun bilan avan yau văn bia Hòa Lai, văn bia Phước Thiện tal dom janih thaik binguk rup patau hu umo thun jaik jang.  

Tui ong Bá Văn Quyến, bia ký lac tư liệu khoa học biak hu yaom glaong ka dom urang roh duah sajarah, ilamo, sap ndom, akhar vak saong nghệ thuật tuk duah thau ka bein ilamo Cam.

Pagap yau bia Hòa Lai hu duah mboh dalam mbang takac khảo cổ di danak dak pasiam veik bimon Hòa Lai di thun 2006. Bia daok yau tamo, hu sarak angaok 3 mbaok meng akhar Phạn (Sanskrit), asal akdha hu cih vak veik nan jalan piah pasang iek sajarah padang ngak bimon Hòa Lai, sajarah di triều đại, sajarah ka agama di angaok bhum taneh Panduranga jaman Hoàn Vương.

Bia Hòa Lai lac pandap asal gha tok hu sa baoh hu yaom biak karei ka dakrai sajarah ilamo, kiến trúc nghệ thuật saong sarak hadah krah di bein ilamo Cam, hu cak rok hadah hadai meng abap 2 tal abap 17 angaok bhum taneh gah kreh negar Việt Nam harei ini.

Piah patagok yaom glaong dom inem krung, abih di nyu nan lac dom Drap ar pakat negar, tỉnh Ninh Thuận hu rilo kham merat dalam bruk pasiam veik, padang ngak gilac dom inem mek piah khik tamo yaom dak rai sajarah, ilamo saong mỹ thuật. Dom inem mek hu pambuak pagam jeng cụm rivang ma-in, dui pachreih hu rilo tuai damuai mai rivang iek, duah thau.

Yaok thun, di dom bimon Pô Rômê, Pô Klong Garai rah tabiak dom adat cambat di agama, dom var daoh tamia piah meyaih khan dom janih biak karei di bein ilamo Cam tal tuai damuai atah jaik.

Taphia di nan, dom duk chuyên môn di Muyim tỉnh Ninh Thuận hu dom jalan khik ramik hu ilamu piah khik pandap panda, Drap ar pakat negar; tauk mã QR code, ba mbuan laghaih ka tuai quét mã duah thau haong dom trải nghiệm bahrau bahrang.

Tui ong Nguyễn Long Biên, Phaok akaok UBND tỉnh Ninh Thuận, tỉnh daok patagok bruk pambuak gauk khik ramik saong patagok yaom inem krung ilamo ngan haong dom bruk ngak mbang kinh tế, rivang ma-in dalam tỉnh.

Tỉnh pataom tame khik ramik, patagok yaom glaong dom inem krung, dom bruk ngak ilamo hu yaom praong, hu makna gah chính trị, sajarah, ilamu siam mekre meng kan piah daong dak padang saong cak rok ilamo, anek manuac Ninh Thuận brei ka bruk patagok khang kajap di taneh aia.

UBND tỉnh jao ka Sở Ilamo, Thể thao & Du lịch patui veik pambuak bruk haong dom jabat pambuak pagam tal piah pasang mong, roh duah, pok tagok dom pakat thẩm quyền mboh tangin dak angan dom inem mek, inem krung, drap ar; jhul khang bruk roh duah piah khik ramik saong meyaih khan dom inem krung ilamu siam gheih meng rilo jalan ngak, dalam nan iek prong bruk pandar công nghệ số piah daong paglaong trải nghiệm di tuai ravang iek di dom inem mek, muyim, Pasak Roh duah ilamo Cam, dom labik rivang ma-in./