Ooy đâu, Gong Prăk (mưy râu tr’coọ xa nưl) ta lêy cơnh râu pr’đươi cr’van chr’năp pr’hăt, căh mưy lâng pr’đươi bh’rợ chr’năp, đh’riêng xa nưl pr’hay năc dzợ chr’năp ma bhưy, pa zưm pr’ăt tr’mung đhanuôr coh vêêl đông, bhrợ p’căh pr’ăt pr’dzoọng, râu ma bhưy chr’năp âng zâp pr’loọng đông.

Gong Prăk ta bhrợ tơợ hợp kim đồng hr’lục lâng pră, lalay lâng chiing cơnh n’lơơng. Bộ chiing pa zêng pêê bêệ vêy n’clôl đhị m’pâng, ga măc mơ 15-20cm, pr’hoọm đồng tr’lục lâng tăm. Xa nưl Gong Prăk n’jưah cha ngaach liêm, chr’va xưl cơnh n’jưl đhêl, n’jưah grơm, ma bhưy chr’năp cơnh xa nưl chiing “Yau”, bhrợ pa dưr đh’riêng xa nưl pr’hay chr’năp: bêl nặc chr’va xưl đenh, cha ngaach, vêy bêl năc chr’va grơm k’rơ, bhrợ manưih xơợng năl liêm ghit râu ma bhưy chr’năp, tr’đăn liêm.

Đoọng vêy mưy bộ Gong Prăk, manưih M’nông lêy xăl bâc ta rí, k’roóc lâng manưih Lào, Campuchia. Vêy bộ chiing chr’năp tươc k’zệt p’nong ta rí ga măc. Tu cơnh đêếc, Gong Prăk ta lêy năc đoo pr’đươi cr’van chr’năp bhlâng, mưy apêê pr’loọng đông k’van k’bhộ vêy vaih bơơn lâng zư đợc ooy bâc lang. Nghệ nhân Thị Mai, coh vêêl Bu Njranglu, chr’val Đức An, tỉnh Lâm Đồng, mưy ooy căh vêy bâc pr’loọng đông dzợ zư đợc bộ Gong Prăk moon:“Nâu cơy căh vêy bâc ngai choom chi ơh Gong nâu. Coh vêêl zi, apêê coh đội chiing vêy mơ bơr pêê cha nặc choom chi ơh. Gong năc pr’đươi cr’van chr’năp ơy pa choom đoọng bâc lang coh pr’loọng đông zi. Acu vêy bơơn a’ma pa choom đoọng, nâu cơy acu pa choom đoọng ha k’coon, ha lang p’niên, đoọng năl ghit râu chr’năp ma bhưy âng xa nưl Gong zâp bêl chi ơh”.

Lâng manưih M’nông, chiing vêy c’cọ đhị m’pâng năc ta moon gong, ha dợ chiing căh vêy ta moon chiing bằng. Lâng Gong Prăk, bêl k’noọ n’toong chi ơh, nghệ nhân lêy bhrợ bhuốih a’bhô dang chiing lâng zợ buah, a’tưch đoọng bhrợ p’căh râu chăp nhêr. Bhiệc lêy bhrợ chi ơh cung chr’năp pr’hay: nghệ nhân k’đhơợng a’ngoọn chọ chiing, ha dợ têy đăh mưy năc lêy n’toong, bhrợ đợ xa nưl chr’va xưl pr’hay, clan bhưah zâp đhị. Nghệ nhân Thị Mai đoọng năl cớ:“Lalay lâng chiing cơnh lơơng, Gong Prăk mưy chi ơh p’căh zâp bêl vaih bhiệc bhan chr’năp ga măc cơnh k’rong pa zưm vêêl đông, hơnh deh cha c’moo ộm c’xêê, bhiệc moot vêêl căh cậ bhuôih vêêl. Bêl k’noọ chi ơh, đhanuôr lêy bhrợ bhuôih a’bhô dang chiing. J’niêng bh’rợ nâu bhrợ p’căh râu chăp hơnh lâng pr’đươi cr’van âng đay”.

Xoọc đâu, đhanuôr manưih M’nông căh dzợ vêy bâc bộ Fong Prăk. Đợ apêê chi ơh liêm choom cung căh bâc, lâh mơ năc mưy apêê nghệ nhân ga rựa t’ha. Zâp bêl Gong Prăl chr’va xưl bêl t’ngay bhiệc bhan, năc căh mưy đh’riêng xa nưl âng tr’coọ xa nưl, năc dzợ xa nưl âng tô bhuh, năc râu pr’đươi cr’van chr’năp bhlâng. Nghệ nhân Thị Dơn, mưy manưih coh đội chiing goong vêêl Bu Njranglu, chr’val Đức An, tỉnh Lâm Đồng moon:“Nâu đoo Gong Pờ rắc chr’năp pr’hăt, zâp bêl vêy g’luh bhiệc bhan chr’năp vêy pay pa gluh chi ơh. Bêl n’toong Gong, acu lêy cơnh p’rá xa nay âng tô bhuh chô prá xay. Azi t’bhlâng zư lêy lâng pa choom đoọng ha lang t’tưn”.

Zâp cơnh xa nưl Gong Prăk bhrợ p’căh ting cơnh lalay, liêm glặp lâng zâp g’luh, năc râu pa zưm đh’rưah liêm âng acoon manưih, a’bhô dang lâng cruung k’tiêc. Lâng manưih M’nông, chiing goong moon zr’nưm năc đoo đh’năng pr’ăt pr’dzoọng xã hội lâng râu ma bhưy chr’năp âng pr’loọng đông, tô bhuh. Ha dợ lâng Gong Prăk, năc đoo pr’đươi cr’van mưy pr’loọng đông k’van k’bhộ vêy mặ bơơn lâng lêy chăp cơnh mưy k’kir zư đợc tơợ lang ahay./.

GONG PRĂK –  BÁU VẬT CỦA NGƯỜI M’NÔNG

Đồng bào M’nông cũng như nhiều dân tộc thiểu số khác ở Tây Nguyên, sở hữu nhiều loại cồng chiêng phục vụ lễ hội và sinh hoạt cộng đồng. Trong đó, Gong Prăk (một loại nhạc cụ) được xem là báu vật quý hiếm, không chỉ bởi chất liệu đặc biệt, âm thanh độc đáo mà còn vì giá trị tâm linh, xã hội gắn liền với đời sống của bon làng, thể hiện địa vị, uy quyền của mỗi gia đình.

Gong Prăk được chế tác từ hợp kim đồng pha bạc khác với chiêng thường. Bộ chiêng gồm ba chiếc có núm nổi, đường kính từ 15–20 cm, màu đồng pha ánh đen sẫm theo thời gian. Âm thanh của Gong Prăk vừa trong trẻo, ngân vang như đàn đá, vừa trầm hùng, uy nghi như tiếng chiêng “Yau”, tạo nên âm sắc độc đáo: khi thì ngân dài, trong trẻo giữa đại ngàn, khi lại vang vọng, mạnh mẽ, khiến người nghe cảm nhận rõ sự linh thiêng và gần gũi.

Để có một bộ Gong Prăk, người M’nông phải đổi nhiều trâu, bò với người Lào và Campuchia. Có bộ chiêng trị giá bằng vài chục con trâu lớn. Vì thế, Gong Prăk được xem là tài sản vô giá, chỉ những gia đình giàu có, sung túc mới sở hữu và truyền qua nhiều thế hệ.

Nghệ nhân Thị Mai, bon Bu Njranglu, xã Đức An, tỉnh Lâm Đồng, một trong số ít gia đình còn giữ được bộ Gong Prăk hiếm hoi chia sẻ:“Bây giờ còn rất ít người biết đánh Gong này. Ở bon chúng tôi, đội chiêng chỉ có vài người biết sử dụng thôi. Gong là tài sản quý giá đã truyền lại mấy đời trong gia đình tôi. Tôi được bố dạy, giờ tôi lại dạy cho con, cho thế hệ trẻ, để biết giá trị và ý nghĩa của tiếng Gong trong mỗi lần sử dụng”.

Đối với người M’nông, chiêng có núm gọi là cồng (gong), còn chiêng không núm gọi là chiêng bằng. Với Gong Prăk, trước khi đánh, nghệ nhân phải làm lễ cúng thần chiêng bằng ché rượu cần và gà trống để thể hiện sự tôn kính. Cách diễn tấu cũng đặc biệt: nghệ nhân giữ dây cho chiêng lơ lửng, tay kia cầm dùi gỗ gõ vào núm, tạo âm thanh ngân vang, lan tỏa rộng khắp.

Nghệ nhân Thị Mai cho biết thêm:“Khác với chiêng thường, Gong Prăk chỉ xuất hiện trong những dịp trọng đại như lễ sum họp cộng đồng, lễ mừng mùa ăn năm uống tháng, lễ nhập bon hay lễ cúng bon. Trước khi diễn tấu, bà con đều phải làm lễ cúng thần chiêng. Nghi thức này thể hiện sự tôn kính đối với báu vật.”

Hiện nay, trong cộng đồng người M’nông chỉ còn rất ít bộ Gong Prăk. Số người biết diễn tấu đúng cách cũng hiếm, chủ yếu là các nghệ nhân cao tuổi. Mỗi lần Gong Prăk vang lên trong lễ hội, đó không chỉ là âm thanh của nhạc cụ, mà còn là tiếng vọng của tổ tiên, là di sản tinh thần vô giá.

Nghệ nhân Thị Dơn, thành viên đội cồng chiêng bon Bu Njranglu, xã Đức An, tỉnh Lâm Đồng bày tỏ:“Đây là Gong Pờ rắc rất quý, mỗi lần có dịp lễ quan trọng mới mang ra đánh. Khi đánh Gong, tôi thấy như có tiếng nói của tổ tiên vọng về. Chúng tôi sẽ cố gắng giữ gìn và truyền lại cho thế hệ sau.”

Mỗi giai điệu Gong Prăk được thể hiện theo cách riêng, phù hợp với từng dịp, là sự giao hòa giữa con người, thần linh và thiên nhiên. Đối với người M’nông, cồng chiêng nói chung là thước đo địa vị xã hội và uy quyền của gia đình, dòng họ. Riêng với Gong Prăk, đó là báu vật chỉ những gia đình giàu có, sung túc mới sắm được và luôn được xem trọng như một di sản truyền đời./.